Wandelen in Wolfheze

Beginpunt: Kloosterweg Wolfheze
Eindpunt: Kloosterweg Wolfheze
Lengte: 22,8 (km)
Aantal bezienswaardigheden: 139
 

Parkeren:

• Parkeerplaats Oude Kloosterweg
  Oude Kloosterweg 1
  6874 AA  WOLFHEZE

Openbaar vervoer:

• Buurtbus Balijeweg Wolfheze
• Buurtbus Hotel Wolfheze

Horeca:

• Bilderberg Hotel Oosterbeek
• Restaurant De Kantine
• De Oude Herbergh
• Pensionstal Klein Vosdal
• Kasteelcafé De Zalmen
• Ristorante Adriano
• De Westerbouwing/De Kabels
• Bilderberg Hotel Wolfheze

Links:

• Deze wandeling in tegengestelde richting
• Print deze wandeling
• Deze route op je mobiel wandelen
• Detailkaart bij deze wandeling
• Bekijk deze wandelroute op Google Earth
• Download de wandelroute op je GPS (GPX)
• Deze route als lijst met coördinaten

Tweeten

Let op de grenspaal of pol in de berm bij het viaduct, de grens van de Heerlijkheid Doorwerth.
Ongeveer op de plek van dit knooppunt (of net ten oosten van het viaduct) kwamen in de 17de eeuw een aantal belangrijke wegen samen. Hier was een 'verkeersplein' uit de 17e eeuw met een vermoedelijke oppervlakte van één hectare. Voor de wandelaar zijn in dit gebied aanzetten en restanten van die wegen in het bos met enige fantasie terug te vinden. Bestudeer ook de recente stafkaart voor dit oude wegennet.
Een belangrijke was "de Weg naer Utrecht", vroeger "Heerwech" of "Openen wech", of later " Schelmseweg". Nu heet deze weg " Oude Kloosterweg", maar heeft nog hetzelfde tracé eeuwenlang op dezelfde plaats op de Wolfhezerheide.

Route:

• Loop door het tunneltje.
• Neem op de splitsing het rechtse bospad.
• Volg dit tot op een kruising met een bankje.
• Neem het pad links van het bankje.
• Houdt op de Y-splitsing rechts aan.
• Loop enkele honderden meters verder tot bij de 1000 jarige den.

Helaas is deze oude den omgevallen in 2006 en ligt nu mooi verstopt onder de adelaarsvarens. Hij was niet echt duizend jaar oud, maar wel volgens de Bomenstichting de oudste en dikste Grove Den van Nederland. Hij behoorde tot de monumentale bomen van Nederland.
In het begin van de 17de eeuw werd deze den geplant en is ruim 400 jaar oud geworden. Jaren geleden is geprobeerd de exacte leeftijd vast te stellen. De boom bleek van binnen hol.

Route:

• Sla bij de Den rechts af.
• Loop door tot vlak bij de ingang van het Hotel.

Knooppunt nabij Bilderberg Hotel Wolfheze. Startpunt voor wandelingen vanuit dit Bilderberg Hotel.
Het ontwerp van het gebouw waarin het hotel gevestigd is stamt uit de jaren '70 en is de moeite van het bekijken waard.

Route:

• Volg de klinkerweg langs de mini-golfbaan.
• Steek de asfaltweg (Wolfhezerweg) over.
• Volg het fietspad langs de rand van het weiland en weer het bos in.
• Loop door tot een zandpad rechts, ongeveer 20 meter voordat het fietspad een haakse bocht maakt.

Aan de zuidoost kant het Landgoed Wodanswoud ligt dit fietspad. Aan de rand van het weiland kun je nog enkele bijzondere naaldbomen zien van het Landgoed. Landgoed Wodanswoud is voor publiek gesloten. Aan de noordwest kant zijn de aarden wallen nog te zien, die om het akkerland lagen. Vroeger dienden deze wildwallen om het wild buiten te houden.

Route:

• Volg het fietspad dat een haakse knik naar links maakt.
• Loop door tot het huis rechts.

Is de oude tol een tolhuis aan de oude handelsweg tussen Ede en de Rijn?.

Route:

• Vervolg het pad tot de provinciale weg (Utrechtseweg).
• Steek bij het voetgangerslicht over.
• Sla aan de overkant links af (fietspad Utrechtseweg).
• Sla na ongeveer 100 meter rechts af het bospad in (Hoog Oorsprong en Zilverberg).

De Berkenlaan op de Zilverberg is een afscheiding tussen de percelen bosbouw en percelen met landbouw. Naarmate de lanen ouder, zoals de beuken langs de Italiaanseweg, zijn is de erfafscheidingen vaak ook ouder.

Route:

• Volg de berkenlaan tot de kruising van bospaden.

Soms wordt een bosperceel geheel gekapt en planten we nieuwe bomen. Dichte jonge boomaanplanten zijn een goede schuilplaats voor het ree.

Route:

• Steek de kruising van bospaden over.
• Loop de heuvel op tot de driesprong bij de top.

Op een kaart uit 1756 staat de top van de Zilverberg al vermeld. De rechte laan die je ziet, staat al op die oude kaart. gelukkig is deze laan eind vorige eeuw hersteld. De rechte laan liep door over deze top en was versierd met cirkels van opgaande laanbomen (rondelen). De markantste lag op deze top. Vanaf dit punt kan de wandelaar helaas niet meer genieten van uitzicht over het lage eikenhakhout. De rechte lanen waren vooral nuttig voor de bereikbaarheid van de percelen voor bosbouw en de jacht. de rondelen, waren een soort rotonde voor de jachtkoetsen.

De rekenkamer- de toenmalige beheerorganisatie - van de Staten van Gelderland had de rondelen en de rechte lanen laten aanleggen. De Staten van Gelderland waren eigenaar van de bossen van de Zilverberg. In 1804- de Franse tijd onder Napoleon- werden kavels met bomen verkocht, onder meer uit de Zilverberg. Dat gebeurde om de hoge belastingen te betalen die de Franse overheid aan ons oplegde.

In 1923 -1924 bouwde een exploitatiemaatschappij (soort projectontwikkelaar) Huize Eekland. De eigenaar liet het bijna twee eeuwen oude rondeel van beuken bovenop de Zilverberg rooien. De bomen zouden te oud en te aftands zijn.

Route:

• Sla op de driesprong bij de top van de Zilverberg links af.
• Loop naar beneden tot de poel.

In het dal naast de Italiaanseweg ligt een poel, waar vrijwel altijd water in staat. Het is waarschijnlijk een sprengkop van de Seelbeek. Aan de steile randen is te zien dat mensen al jaren dieper graven om water in de poel te houden. Door dieper te graven worden nieuwe watervoerende lagen aangesneden. Het in de bodem verzamelde regenwater uit een gebied van ongeveer 1,5 -5 km rondom levert via niet doorlaatbare leemlagen water aan deze poel. Op meerdere plaatsen op de stuwwal kun je zulke gegraven sprengkoppen (poelen) vinden.
De helling boven de poel is archeologisch zeer interessant en daarom beschermd gebied.

Route:

• Neem de klinkerweg (Italiaanseweg) in de richting van de poel.

Boswachterswoning op/van het voormalige Landgoed De Zilverberg. Opvallend zijn de donkergroene luiken met het witgele gestileerde bloem, het logo van het Geldersch Landschap. Het is een oud gebruik dat landeigenaren hun "logo" (kenmerk) op de luiken van de boerderijen op hun landgoed lieten schilderen. Volgens onze informatie is het een gestileerde bloem van een mispel. Is er enige informatie over dit huis beschikbaar bij het Geldersch Landschap? Welke rol speelde dit huis in de oorlog? Of werd het na de oorlog weer opgebouwd?

Route:

• Vervolg de klinkerweg.

Karakteristiek voor de Italiaanseweg zijn de oude beuken. Zij vormden niet alleen de afscheiding van het grondgebied van Kasteel Doorwerth, grensbomen dus, maar zijn de natuurlijke cultuurhistorische monumenten langs deze bijzonder weg. Het is bijzonder dat juist de afgelopen 10 jaar veel beuken zijn doodgegaan. Weet iemand wat hier een oorzaak zou kunnen zijn, anders dan ouderdom? Verzwakte bomen worden door schimmels aangetast. Je ziet dan ook vaak paddenstoelen op de stam of aan de voet van de boom.

Route:

• Loop verder tot waar de klinkerweg (Italiaanseweg) een bocht naar rechts maakt.

Het hout van de dikke oude bomen in deze omgeving zijn vrijwel allemaal waardeloos, het is niet te gebruiken als timmerhout. Door de gevechten die hier in 1940-1945 en vooral in september 1944 plaatsvonden bij de Slag om Arnhem zijn er veel metaalscherven in het hout doorgedrongen. Metaalstukken maken dat het hout alleen gebruik kan worden als brandhout. Op deze boom is met enige fantasie een datum te lezen.

Route:

• Vervolg de klinkerweg tot een kruising van lanen.

Kruising met veel verschillende lanen.

De bossen van oude landgoederen zoals van de Heerlijkheid Doorwerth werden doorsneden door wegen met bomen, de lanen. Dit was niet alleen gemakkelijk voor de bosbouw voor de afvoer van hout, maar ook de jagers konden zich te paard zo snel door de bossen verplaatsen achter het opgejaagde wild aan.

Route:

• Vervolg de klinkerweg tot bij de Utrechtseweg.

Verschillende huizen langs de Utrechtseweg hebben nog een rieten kap.
Grote huizen langs de grote uitvalswegen waren een gewilde plek om te wonen, zoals ook hier langs de Utrechtseweg. De huizen staan allemaal een eind van de weg af. Door de groene scheiding op de grens tussen twee huizen, bijvoorbeeld met rododendrons tot aan de weg, kan een voorbijganger elk huis apart bewonderen.
Huizen werden ook gebouwd om gezien te worden.

Route:

• Steek de provinciale weg (Utrechtseweg) rechts over.
• Neem het pad bij de witte slagboom (Bilderbergbossen).

Tot ongeveer 1940 moesten watertorens op hoge plekken de druk in de waterleidingen in de omgeving op peil houden. De toren met bouwjaar 1938 heeft een hoogte van 22,35 meter en een tankinhoud van 150 m3. Tegenwoordig wordt de waterdruk in de leidingen op peil gehouden met elektrische pompen.

De gemeente wilde het gebouw, dat nu geen openbaar nut meer heeft verkopen. De watertoren is een uitstekende verblijf voor vleermuizen in zomer en winter.
In 2011 hebben omwonenden de watertoren gekocht voor 10.000 Euro om dit monument en de vleermuizen veilig te stellen.
Zoals je ziet is de watertoren ook een goede plek voor zendmasten.

Route:

• Steek de asfaltweg over.
• Neem het zandpad aan de overkant.
• Sla rechts af direct na de watertoren.
• Loop verder tot de kruising Bredelaan Van Tienhovenlaan

Je staat op de kruising van de Bredelaan en de Van Tienhovenlaan.
De Rotterdams bankier Van Tienhoven kocht in 1913 het landgoed De Bilderberg. Hij liet er een fraaie villa - nu Hotel Bilderberg Oosterbeek - bouwen. Van Tienhoven behoorde tot de succesvolle ondernemers en bankiers, die naar de Veluwezoom kwamen voor rust, natuur en cultuur.

Landschapsarchitect Voorhoeve mocht het landgoed omtoveren tot een buitenplaats met een tuin in Engelse landschapsstijl. Hij breidde ook het netwerk van lanen in de aangrenzende bossen sterk uit. Deze lanen zijn nog steeds na honderd jaar goed te zien.
De gemeente vindt het belangrijk dit historische patroon van lanen te bewaren en te onderhouden. Als er bomen van een laan sterven door ouderdom, worden deze bomen daarom in z'n geheel in een keer herplant.

Route:

• Loop even verderop de Van Tienhovenlaan in (richting Hotel de Bilderberg)
• Bij de tennisbaan liggen naast het fietspad grafheuvels.

Hier woonden al heel lang mensen. Deze heuvels zijn begraafplaatsen uit het Stenen Tijdperk. Een aantal jaren geleden zijn de bomen en struiken eraf gehaald, om te voorkomen dat de wortels de heuvel aantasten.

Route:

• Sla het eerste zand/grindpad rechts af tot op de parkeerplaats.

J.P. van Tienhoven, een Amsterdamse bankier liet begin vorige eeuw deze fraaie villa bouwen op landgoed De Bilderberg. Van Tienhoven was een goed voorbeeld van rijke lieden uit het Westen die naar de Veluwezoom kwamen om vooral 's zomers te genieten van de mooie omgeving.

Later werd de villa doorverkocht en omgebouwd tot Hotel De Bilderberg.
In 1954 werd hier onder voorzitterschap van prins Bernhard de eerste Bilderberg Conferentie gehouden. Doel hiervan was om het vertrouwen tussen de landen van de NAVO onderling te versterken. Hotel De Bilderberg verwierf daarmee internationale bekendheid.

Route:

• Sla links af op de parkeerplaats.
• Neem het bospaadje aan het einde van de parkeerplaats (Bilderbergbossen).

In de Engelse landschapstuin hoorde ook een theekoepel. Hier dronken de dames van het huis met haar gasten uit de zon en vermoeid van de lange wandeling door de tuin thee. Zij genoten van het prachtige glooiende landschap. Je kan je hier een moment als die dames voelen.

(Wie heeft dit theehuisje er neergezet? Staat het huisje op een historische plaats?

Route:

• Vervolg het pad.

Uitzicht over de glooiende landerijen van de Bilderberg. Elk seizoen kun je zo vlak bij de dorpskern van Oosterbeek van deze grote open ruimtes genieten.
De waardevolle landschapselementen van de landgoederen van de Veluwezoom zijn niet alleen de huizen en de prachtig aangelegde tuinen met de vele exoten, maar ook deze open ruimtes met agrarische activiteit dragen in niet geringe mate bij aan de kwaliteit van het landschap.
Net als vroeger kun je genieten van de bedrijvigheid bij de Oude Herberg aan de Utrechtseweg.

Route:

• Vervolg het pad tot de asfaltweg.

De open velden bij Landgoed De Bilderberg waren in de septemberdagen van 1944 het slagveld voor veel heftige gevechten. Vele Engelse parachutisten, die op 17 en 18 september geland waren bij de Telefoonweg in Heelsum en op de Ginkelse Heide te Ede, sneuvelden in Oosterbeek. De Gliders met Poolse parachutisten zijn geland op het terrein Johannahoeve. De Slag om Arnhem was een onderdeel van de Operatie Market Garden. Men probeerde een bruggenhoofd te vormen aan de noordzijde van de Rijn. Op dit terrein zijn veel re-supply drops geweest van goederen en voedselbevoorrading.
Twee vliegtuigen zijn tijdens deze gevechten neergestort in de bossen achter het hotel De Bilderberg.

Route:

• Loop langs de asfaltweg omlaag (Valkenburglaan).

Midden op dit voormalig slagveld tijdens de Slag om Arnhem stond een zeer oude suikeresdoorn (Maple Leaf). Het was een enorme markante boom, die het oorlogsgeweld ter plaatse had overleefd.
Helaas hebben twee stormen de oude esdoorn geveld en moest deze markante boom worden omgezaagd. De jonge suikeresdoorn werd door burgermeester Jean Paul Gebben samen met Myrthe Pas geplant op de oude plek midden op de akker. De restanten van de oude boom liggen ter bescherming om de nieuwe. De boom is aangemeld op de monumentale bomenlijst van de gemeente Renkum.

Route:

• Ga rechts van de asfaltweg af.
• Neem het graspad langs de akker (Bilderbergbossen) tot de driesprong bij het bankje.

Knooppunt van wandelroutes nabij de Wolterbeekweg. Bij een knooppunt komen meerder routes bij elkaar.
Ook hier staan bijzondere huizen aan de Utrechtseweg. Het aardige is dat er nu al twee huizen in stijl zijn uitgebreid tot woningen van deze tijd. Op deze wijze versterken zij het dorpsbeeld.

Route:

• Loop richting provinciale weg (Utrechtseweg)
• Steek over en loop de Wolterbeekweg uit.
• Loop naar het prieeltje aan de overkant.

Moskoepel van Borsselenweg Vanuit de houten koepel heb je een goed uitzicht over de waterpartijen van het landgoed Laag Oorsprong. De houten koepel ligt op de plek waar vroeger de moskoepel lag, een onderdeel van verfraaiingen van de oude Landgoedtuin. In vroeger tijden was het hier veel opener, en had je een goed uitzicht op het hele landgoed tot onderaan de stuwwal.

Onder de koepel zie je de bron van de beek. De beek wordt door kwelwater uit de stuwwal gevoed. Met een verval van 35 meter tot aan de Neder-Rijn, loop je langs verschillende vijvers en watervallen omlaag.

Route:

• Loop omlaag rechts van de vijver tot het bruggetje.

Vanuit de brug heb je een prima overzicht over verschillende waterpartijen van Landgoed Laag Oorsprong. De bovenste vijver wordt geheel door kwelwater uit de stuwwal gevoed. Het water is daardoor kraakhelder. De schrijvertjes en schaatsenrijders op de oppervlakte duiden op schoon water en als je goed kijkt zie je de stekelbaarsjes zwemmen.

De Oorsprongbeek was eerst alleen een natuurlijke beek met een verval van 35 meter. De waterkracht maakte dit een goede plek voor industrie. Watermolens en later de suikerfabriek maakten gebruik van de waterkracht voor de aandrijving. Naarmate er meer industrie kwam, was er meer behoefte aan water en werden er sprengbeken naast de natuurlijke beekloop gegraven.

Route:

• Volg het bospad links van de sprengbeek die onder het bruggetje door stroomt.

Het stille wateroppervlak, waarin de bomen zich dromerig weerspiegelen, geeft de wandelaar rust tot overpeinzingen.

Het lijkt hier een rustige landgoedtuin, maar op een kaart van 1702 staan hier in de beek 'De Oorspronck' 2 kruitmolens getekend. Een kruitmolen maakt buskruit. In het archief is van deze molens is weinig bekend. Deze vijver was waarschijnlijk de wijer van de kruitmolen. In een wijer wordt het beekwater opgespaard, om te zorgen voor meer waterdruk voor de molen.
In een kruitmolen werd salpeter, zwavel en koolstof tot poeder gestampt en daarna in de gewenste verhouding samengevoegd tot buskruit voor jacht, explosieven of geschut.

Route:

• Sla links af omlaag bij het einde van de vijver.

Deze granieten boog is aangelegd bij beekherstel in 2003. De boog is herinnering aan een fontein die in de bovenste vijver stond. Het dal van de Oorsprongbeek is toen in grote lijnen hersteld zoals het was omstreeks 1800 in de tijd van de suikerfabriek.

Route:

• vervolg het pad omlaag, langs de watervallen.
• Steek het bruggetje over.

Eigenaren van landgoederen wilden graag pronken met hun bezit. Ze wilden de natuur naar hun hand zetten. De kwel van water uit de stuwwal gaf de beroemde tuin- en landschapsarchitecten de gelegenheid eens groots uit te pakken. Deze opeenvolging van stuwtjes en waterpartijen wordt de barokke as genoemd. In 2003 bij het beekherstel is deze trap geheel hersteld met een bijzonder kunstwerk op het einde.

Route:

• Loop verder omlaag langs de sprengbeek.

De loop van de beek wordt gekruist door verschillende bruggetjes. Deze bruggetjes van landgoed Laag Oorsprong zijn hersteld in romantische sfeer. In de tijd van de romantiek had men bewondering voor de puurheid van natuurlijke vormen, vandaar dat de bruggetjes van gekronkeld hout zijn gemaakt.

Route:

• Steek het bruggetje over.
• Vervolg het pad, met de beek links.

De beek passeert verschillende opgeknapte en originele stuwtjes bij zijn loop richting de Rijn. Dit watervalhuisje is daar onderdeel van. Het is hersteld naar voorbeeld van een bouwwerk dat hier in de romantische periode al stond. Toen was het een attractie voor toeristen en bezoekers van de uitspanning, die hier bij de Hemelseberg te vinden was. Een picknickbank staat er nu op die plek.

Route:

• Loop door tot bij een viersprong bij een ondiepe poel in de sprengbeek en de hoek van een weiland.

De stuwwal bevat voor water niet doorlaatbare aardlagen, de leemlagen. Watervoorraden uit de stuwwal komen op verschillende plaatsen aan de oppervlakte (sprengen of sprengkoppen). Deze sprengen zijn vaak door mensen uitgegraven. Onder andere door dit schone water hebben zich al vroeg mensen op de stuwwal gevestigd.
De landgoederen gebruikten deze sprengen om de kunstmatige vijverpartijen van stromend water te voorzien. Het water is bijzonder schoon en koel. Je ziet er zelden algengroei.

Route:

• Volg het paadje langs de beek.
• Loop door tot op de hoek bij het bruggetje.

Landgoed Laag Oorsprong kent twee perioden. Het eerste landhuis op deze plek stamt uit de romantische periode. Dit stukje hekwerk geeft een indruk van de tuin zoals die er toen uitgezien moet hebben. Let ook op de uitzichten naar alle zijden. De vijvers met overhangende bomen, het bruggetje, de beek en de neprotsen, cement rustique. Stuk voor stuk is het kenmerkend voor de romantische stijl. Verder een mooi uitzicht over de glooiende weilanden. Elk weiland was ooit begrensd door uitgegroeide boomgroepen.

Route:

• Steek het bruggetje over en loop omhoog tot de viersprong aan de bosrand.

Naast de grote landgoederen op de stuwwal kende Oosterbeek bebouwing die zich langzaam uitbreidde langs de wegen in het agrarische gebied. Kenmerkend zijn de open weilanden met aan de rand een weg met een aantal alleenstaande huizen. Dit historische dorpsgezicht is onder meer hier aan de Benedendorpseweg behouden gebleven. Omdat de Benedendorpseweg vroeger een hoofdverbinding was, gaat het hier om relatief grote huizen. Weet iemand of dit een beschermd dorpsgezicht is?

Route:

• Neem het pad met het weiland aan je rechter hand. Volg het pad tussen de hekken door.
• Loop door tot het asfalt.

Toegangshek en toegangspoort tot de Hemelseberg zijn nog aanwezig. De Hemelseberg was de woning van de familie Kneppelhout. Deze lieten het huis geheel restaureren in een zeer romantische stijl. In de bossen zijn veel restanten van uitzichtpunten te vinden. Het verhaal gaat dat Mevrouw van Kneppelhout vanuit haar theekoepel bij helder weer vrij uitzicht had over de Betuwe, tot het Reichswald en tot de kerktoren van Elten in het Montferland. De zichtassen werden vrijgemaakt en vrijgehouden door de bomen regelmatig te kappen.
Tot eind jaren negentig was hier een verzorgingshuis.

Route:

• Ga rechtdoor en houdt rechts aan op de Y-splitsing.
• Loop 10 meter door tot je aan twee kanten grasveld ziet.

Er is in de negentiger jaren een kleine boomgaard op de Hemelseberg aangelegd. Bij een landgoed hoorde ook een hoogstamboomgaard. Achttien verschillende hoogstam fruitboomsoorten zijn er aangeplant door de Stichting Biotoop Beheer. Zij onderhouden deze bomen en snoeien ze in het voorjaar ook. Een aantal bomen draagt al vruchten.

Route:

• Loop 50 meter verder tot aan de vijver.

Het landhuis De Hemelseberg had een uitgebreide tuin met veel vrij uitzicht. Dit vijvercomplex hoorde erbij. Onlangs zijn de vijvers, de paden en de beschoeiing opgeknapt.
de paden zijn voorzien van geel gravel om een zandpad te suggereren.
Neem eens de tijd om rustig te kijken naar de verscheidenheid van de boomvormen in de buurt van de vijver. De Bruine beuk en treurwilg zijn heel verschillend van structuur. Aan het eind van de zichtas over de vijver lag de witte classicistische villa aan de Kneppelhoutweg.

Route:

• Sla rechts af het bospad onder de bomen door.
• Steek de Benedendorpseweg schuin naar rechts over (Dennenoordpark).
• Sla direct weer links af het woonerf op.
• Neem het paadje naar rechts tussen de huizen door.

Molenkolk halverwege het Kerkpad. Deze kolk is van een oude molen die behoorde tot het huis dat vroeger op deze plek stond.
In de jaren '70 is het vervallen landhuis en de molen afgebroken. Op dit kleine landgoed Dennenoord is de achterliggende nieuwe woonwijk ontstaan.
Het voormalige landhuis Dennenoord was eigenaar van de molen. De waterpartijen zijn gevuld met het water van de vroegere molenbeek. De waterval is als voorbeeld van het verval van die beek bewaard gebleven.
Bijzonder is de grote plataan bij de bovenste vijver, een boom van de monumentale bomenlijst van de gemeente.

Route:

• Loop verder naar beneden, tot op de splitsing op de vlonders.

Even voorbij de oude pastorie loopt een pad rechts af (oorspronkelijk via het erf van de boerderij naar de Benedendorpseweg).
Langs dit pad liep de route waarover de restanten van de Britse luchtlandingsdivisie zich in de nacht van 25 op 26 september over de Rijn uit de strijd terugtrokken. Van hier liep de vluchtroute door de uiterwaarden.
De Duitsers hielden vanaf de Westerbouwing, dat is de hoogte die je in het westen even verderop ziet, de uiterwaarden constant onder vuur met mortieren en mitrailleurs. Van de ruim 10.000 man die ten noorden van de Rijn waren geland bereikten circa 2400 man de bevrijde zuidelijke oever.
Circa 1400 mannen waren hier al gesneuveld, de rest is krijgsgevangen gemaakt of zwierf over de nog bezette Veluwe.

Route:

• Volg het vlonderpad de beek over in westelijke richting.
• Ga bij de verharde weg (rechts) rechtdoor op het Kerkpad.
• Loop door tot aan het oude pompgebouw (rechts).

Hier stond vroeger een zogenaamde gasfabriek. De grond hier is zeer vervuild.
In het oude gebouw van de GaWa (gas en water maatschappij) had de onlangs overleden schilder Gamelkorn zijn atelier.

Route:

• Volg het Kerkepad tot het kruispunt bij de parkeerplaats (rechts) en de weg naar het uitzichtpunt (links).

Het bankje op deze verhoging langs het Kerkepad met uitzicht over de uiterwaarden is onlangs aangelegd. Hier stond vroeger de gasfabriek en de bodem was daardoor erg vervuild met benzenen en andere giftige stoffen. In 2012 is alle grond gesaneerd en heeft Oosterbeek er een prachtig uitzichtpunt bij. De sloot die je ziet in de richting van de sluizen van Driel, heet de leigraaf. Deze voert het kwelwater uit de stuwwal af.

Route:

• Neem het Kerkepad in westelijke richting. (Dit is met de riool overstort links.) Loop door tot de houtwal, voorbij de riool overstort (links).

Oude voetpaden zoals dit Kerkpad werden omzoomd door Meidoornhagen. In het dorp Oosterbeek zijn nog veel van deze voetpaden intact. Zo kwam het vee niet op het voetpad. Meidoornhagen zijn ook zelf weer een mini natuurgebied. Kleine zangvogels vinden er een beschutte broedplek met volop voedsel. In het voorjaar zit deze haag vol met insecten.
Heb je de gele en grijze korstmossen hier op de takken van de meidoorn gezien?

Route:

• Volg het Kerkpad tot de beek (links).

Een van de beken van Laag Oorsprong stroomt uit in de leigraaf bij de beide knotwilgen.
Evenwijdig aan de stuwwal lopen verschillende leigraven die ervoor zorgen dat uiterwaarden in de zomer droog blijven. Er komt nl. uit de stuwwal veel kwelwater.

Route:

• Loop door tot het hek aan het einde van het klinkerpad.

Vroeger liep men over zulke smalle paden, onder andere 's zondags naar de kerk. Deze voetpaden heten daarom kerkpaden. Wandelingen die over dit soort paden lopen kun je vinden op www.klompenpaden.nl.

Route:

• Volg het klinkervoetpad naast de weg in de richting van de bocht.
• Loop door tot de T-splitsing met rechts de trap naar de Westerbouwing.

Met het Drielse veer kun je met de fiets of te voet naar de overkant. Toeristen maken graag gebruik van de veerpont. Veel jongelui uit de Betuwe gaan 's zomers over het Drielse veer naar school in Arnhem of Doorwerth
In de uiterwaarden worden de oude Knotwilgen door groepen vrijwilligers regelmatig geknot. Let eens op het bijzonder hek van de modelboerderij Huis ter Aa in Heveadorp.
Via het ijzeren poortje gaat een trap omhoog naar de voormalige uitspanning De Westerbouwing. Al in 1900 kwamen hier dagjesmensen uit Arnhem hier met de boot bij de Drielse veerstoep aan. Boven genoten ze van het uitzicht onder het genot van een glaasje ranja.

Route:

• Loop de steile trap omhoog bij de poort "De Westerbouwing".
• Loop door tot ongeveer halverwege.

De hellingen van de Westerbouwing zijn beroemd om de vele Narcissen die er in het vroege voorjaar bloeien. De trap is aangelegd om komende van Arnhem met de boot een dagje door te brengen op de voormalige uitspanning de Westerbouwing. Het gietijzeren poortje is verdwenen maar een nieuw exemplaar is er herplaatst. Vanaf hier kun je na een beklimming van de stuwwal binnenkort wandelen via nieuwe paden over het Landgoed Laag Oorsprong naar de Oosterbeekse landgoederen.

Route:

• Loop de trap verder omhoog.
• Sla links af bovenaan richting terras.

Van het terras van de Westerbouwing heb je uitzicht over de Betuwe en de Rijn. Op de voorgrond ligt de spoorbrug van Arnhem, waar in 1944 zwaar is gevochten tijdens de Slag om Arnhem. De Duitsers hadden de Westerbouwing in bezit en vanaf hier een uitstekend schootsveld op het gebied in het bezit van de Britten (de Perimeter).

Route:

• Neem aan de overzijde van het terras het bospad langs de rand van de stuwwal.

Vanaf de zichtas heb je prachtig uitzicht over de Rijn en de Betuwe. In de verte zie je Arnhem liggen met de Eusebiuskerk, de Rijnbrug, de spoorbrug naar Nijmegen en de dubbele koepel van het GelreDome. Aan de horizon liggen rechts de pijpen van de grote kolencentrale bij Nijmegen. Aan de andere zijde van het Rijndal zie je bij helder de torenspits van Hoog Elten. De zichtassen achter je zijn bedacht als onderdeel van een inrichtingsplan rondom de Westerbouwing door Samuel Voorhoeve, de plaatselijke landschapsarchitect van omstreeks 1925.

Route:

• Volg de rechter grasbaan, tot het bankje aan het einde.

In de Valckeniers bossen op het Landgoed Westerbouwing is Samuel Voorhoeve, de gemeenteambtenaar groenbeheer en daarnaast een bekend regionaal landschapsarchitect actief geweest met de aanleg van open ruimten in deze bossen. Vanaf dit bankje aan het einde van de zichtas richten twee coulissen van bomen je blik op het uitzicht aan het andere einde van de zichtas.

Route:

• Neem het bospad rechts van het bankje.
• Ga vlak daarna rechtdoor op de viersprong.
• Ga rechtdoor bij de zes sprong.
• Loop bij asfaltweg richting Heveadorp weer links het bos in en loop ongeveer 70 meter verder.

In het vroege voorjaar speelt het zonlicht door de lichtgroene beukenbladeren. In de zomer groeien nauwelijks kruiden en struiken onder het dichte bladerdak van de beukenbossen. Je kunt daardoor ver kijken onder de hoge bomen.
Dit bosgebied dankt zijn naam aan de eerste eigenaar en grootgrondbezitter: J. Valckenier in 1838.

Route:

• Neem het smalle paadje tussen de huizen (Valckeniershof).

De Valckeniershof is de laatste uitbreiding van Heveadorp (1998).
Tot de jaren '70 lag op deze plek het slachthuis van de gemeente Renkum. Spelende kinderen vinden stroomafwaarts in de Seelbeek nog af en toe de bewijzen hiervan, in de vorm van botten. Daarnaast wordt er ook nu nog munitie uit de Tweede Wereldoorlog gevonden (afblijven, gevaarlijk). Na het gemeentelijk slachthuis was er het bouwbedrijf van Bouwman gevestigd.

Route:

• Loop het hofje uit en sla links af tot voor Ristorante Adriano (Oude Oosterbeekseweg).

Dit gebouw in de stijl van de Amsterdamse School heeft al sinds de bouw een horeca bestemming. Al voor de oorlog was dit de stamkroeg van de Heveanen. De kroeg heette toen De Valckenier. Nu kun je er heerlijk Italiaans eten.

De kroeg hoorde bij de voorzieningen van het tuindorp Heveadorp.
Tuindorpen vind je in vele steden bij fabrieken (Hengelo, Eindhoven, Lobith, Amsterdam, enz.) De eigenaren van de fabrieken wilden voor hun arbeiders goede woonomstandigheden en welzijnsvoorzieningen. Daarom lieten zij dergelijke wijken in de buurt van hun fabriek bouwen voor hun werknemers. Het hogere personeel had een ander type woning, maar wel in dezelfde buurt.

Route:

• Volg de Oude Oosterbeekseweg tot de kruising met de Seelbeekweg.
• Volg de Seelbeekweg Heveadorp in tot deze een scherpe bocht naar links maakt.

Op de bronzen plaquette staan de namen van de werknemers, die in 19.. zijn gefusilleerd omdat zij het werk neerlegden in de rubberfabriek. Zij gaven evenals vele andere Nederlanders gehoor aan de oproep tot een algemene staking van Koningin Wilhelmina via Radio Oranje te Londen. Oorspronkelijk hing deze bronzen gedenkplaat in de fabriekshal. Met de sloop van de fabriek in 1977 verdween deze uit het dorp. Door de inzet van de bewoners en de Stichting voor Heemkunde is de plaquette sinds 2009 terug.

Op de achterzijde van het monument is een bord met informatie over Oud Heveadorp.

Route:

• Volg de Seelbeekweg met de bocht mee tot de eerste weg rechts (Centrumlaan).
• Sla hier rechts af en volg de Centrumlaan tot de kruising met de Middenlaan.

Hevea brasiliensis L. is de Latijnse naam voor de rubberboom.
Rubber komt oorspronkelijk uit Brazilië. De zaden waren maar kort kiemkrachtig en het heeft veel moeite gekost planten over de tropen te verspreiden. Dankzij de botanische tuin Kews Garden als tussenstation is het in 1876 gelukt een boom te planten in Buitenzorg (ook een botanische tuin) op Java in Indonesië. Vandaar uit zijn de plantages aangelegd. De rubberbomen groeiden in dit tropische klimaat heel erg goed.
Door kerven in de bast van de volwassen boom te maken, stroomt het melksap eruit. Dit wordt verzameld en tot ruwe rubber verwerkt.
De namen Java, Sumatra, Celebes en Borneo op de gevels zijn de oude namen van Indonesische eilanden, waar rubberplantages lagen.

Route:

• Neem de Middenlaan in noordelijke richting.
• Loop door tot de oude school aan de rechterzijde.

Het arbeidersdorp Heveadorp is gebouwd door de Heveafabriek. De jonge architect Heelsumse Rothuizen heeft o.a. de school ontworpen in de Zuid-Veluwse Landhuis Stijl afgeleid van de Engelse Cottage Stijl.
De huizen hebben een rietenkap en de knusse uitstraling van de Engelse Cottage Stijl. Vakwerk, onbewerkte natuursteen, kleine lage raampjes en allerlei andere details uit vervlogen tijden zijn eigentijds uitgewerkt: baksteen motieven, versieringen en raamgrootte zoals gebruikelijk in de Amsterdamse School omstreeks 1920. Als je heel gedetailleerd kijkt zie je dat alle huizen een eigen afwerking hebben en dus verschillend zijn.
Het oude schoolgebouw is nu een kunstenaarsatelier.

Route:

• Volg de Middenlaan.

Deze beide huizen langs de Oude Oosterbeekseweg zijn ouder dan de rietenkaphuizen van Heveadorp. Zij hebben dezelfde architectuur als huizen iets verderop. Kennelijk is Heveadorp langs deze oude weg naar het Landgoed Duno omstreeks 1920 uitgebreid.

Route:

• Sla links af (Oude Oosterbeekseweg) en meteen weer links af de parkeerplaats op.
• Loop door tot het hek achter op de parkeerplaats.

De parkeerplaats van het Geldersch Landschap bij Landgoed Duno wordt nog steeds druk bezocht. Kwamen hier vroeger veel dagjestoeristen op de fiets, nu weten vele mensen in het weekend dit parkeerterrein met de auto te vinden. Zij wandelen dan met het hele gezin of met de hond over de Duno.

Route:

• Neem het grindpad bij het hek van het Geldersch Landschap tot de wegwijzer.

Deze oude wegwijzer staat op de kruising van de verschillende wegen op het voormalige landgoed Duno.
Vanaf 1930 kwamen deze ANWB (Algemene Nederlandse Wielrijders Bond) wegwijzers overal in het land voor.

Deze wegwijzer is enkele jaren geleden geplaatst door de Lionsclub. Of het een gerestaureerd bord is of een origineel met nieuwe opschriften, weten we niet.
Mocht je er meer van weten, dan horen we het graag. Wij hebben ook gehoord dat hier vroeger een uitkijktoren heeft gestaan.

Route:

• Volg vanaf de wegwijzer het pad richting "Heveadorp".
• Loop door tot een pad aan je linker hand en een muur aan je rechter hand.

Restanten van een tuinmuur van de tuin het Huis ter Aa zijn hier te vinden. De graslanden liepen door tot aan deze muur. Vanaf het terras boven op de muur had je overzicht over de velden en rechts gescheiden door een laan bomen die doorliep tot aan het begin van Heveadorp. Deze laan van lindebomen is nog steeds in het bos te herkennen. De lanen op de verwaarloosde graslanden zijn gekapt.

Route:

• Loop in de richting van het hek van het Geldersch landschap.
• Loop de Dunolaan naar beneden tot een parkeerplaats halverwege aan de rechter hand.

De laatste particuliere eigenaar Van Vloten schonk Landgoed Duno na zijn dood in 1932 aan het Geldersch Landschap. Geldersch Landschap nam het landgoed in gebruik als Hotel. Dit is nog te zien op de toegangszuilen van de parkeerplaats. Het uitzicht vanuit de hotelterrassen was een prachtig. Een paal met de brons plastiek is voor het oudheidkundig monument de Hunnenschans.

Route:

• Neem het pad achter het witte toegangshek het bos in.
• Loop door tot aan de toegangspoort.

De herstelde toegangspoort van het Landgoed Duno geeft toegang tot het voormalig Landgoed Duno. Een prachtige kleurrijke azalealaan tegen een achtergrond van taxus bomen is door Geldersch Landschap hersteld.

Route:

• Loop onder de toegangspoort door de oprijlaan van Huize Duno op.

In het voorjaar, in mei, bloeien de azalea's langs de oude oprijlaan naar Huize Duno volop. De pasteltinten zijn prachtig. De donkergroene taxushaag op de achtergrond versterkt dit effect.
In de jaren negentig is de laan hersteld door het Geldersch Landschap evenals het toegangshek. Een brede strook bos is gekapt en de taxussen flink teruggesnoeid om weer plaats te maken voor de verjongde azalea's.

Route:

• Vervolg de grintweg.
• Halverwege dit pad is de toegang tot de Hunnenschans (facultatief met een prachtig uitzicht over de Rijn).
• Je bent op het Dunoplateau.

Het uitzicht over de Betuwe is fantastisch. Op deze plek stond vanaf eind 18e eeuw landhuis Duunoog, later verbasterd tot Duno. Het huis, vanaf 1933 hotel, is in de Tweede Wereldoorlog verdwenen.
De structuur van de tuinterrassen is nog steeds te herkennen, evenals de tuinaanleg met de vele rododendrons en andere uitgegroeide heesters, zoals de buxus.
Met enig zoeken vind je aan de rand van het klinkerpad het restant van de entree van het huis (blauwe stukken steen).
Rechts in de hoek van het terrein liggen de restanten van de vloer van een theekoepel. Ook een deel van het hek staat er nog. je kunt even uitrusten op de restanten van een stenen bank.
Als er in de winter sneeuw ligt is hier een prima plek om met je slee de helling af te suizen en te eindigen in een hut van rododendrons.

Route:

• Neem het laatste (meest westelijke) klinkerpad het bos in. Let eens op het klinkerpatroon in de bochten, echt vakmanschap.
• Je loopt nu langs een helling, waaraan te merken is dat Doorwerth op de rand van een stuwwal ligt.
• Loop door totdat je het bos uitkomt en een wegwijzer ziet staan.

Deze oude wegwijzer staat op de kruising van de verschillende wegen op het voormalige landgoed Duno.
Vanaf 1930 kwamen deze ANWB (Algemene Nederlandse Wielrijders Bond) wegwijzers overal in het land voor.

Deze wegwijzer is enkele jaren geleden geplaatst door de Lionsclub. Of het een gerestaureerd bord is of een origineel met nieuwe opschriften, weten we niet.
Mocht je er meer van weten, dan horen we het graag. Wij hebben ook gehoord dat hier vroeger een uitkijktoren heeft gestaan.

Route:

• Kies bij de wegwijzer de richting "Italiaanseweg".
• Volg het pad tot je aan je linker hand een bruggetje ziet.

Vermaaksarchitectuur uit de romantische tijd langs de oprijlaan van landgoed Duno.
In de 19de eeuw was het mode om op een landgoed enige romantische elementen te laten bouwen. Een folly (van het Engelse folly: gekheid) is een bouwwerk dat opzettelijk nutteloos of bizar is. In de omgeving van Doorwerth en Oosterbeek zijn verschillende voorbeelden en restanten van dit soort bouwwerken te vinden.
Dit bruggetje is zo'n voorbeeld. Veel praktisch nut heeft het bruggetje niet. Het is onduidelijk of dit bouwwerk als onderdeel van de tuin destijds ook vanuit de theekoepel van Landhuis Duno zichtbaar is geweest.

Route:

• Aan de overzijde ligt de akker of het bloemenweitje.

Deze bloemenweide is allang in gebruik als landbouwgrond, het is een oude verlaten akker. Vroeger waren de weiden en akkers vol bloemen.
Gelders Landschap heeft nu bewust bloemen en granen ingezaaid om zo een aantrekkelijk leefgebied te maken voor veel soorten insecten en vlinders.
Met opzet wordt in de winter niet alles omgeploegd. Veel insectenlarven en vlinderpoppen kunnen zo tussen het afgestorven planten materiaal overwinteren.
Met al die insecten wordt het weitje een paradijs voor andere dieren, zoals vogels, muizen en boommarters. Die hebben hier een lekker maaltje aan.

Route:

• Volg de beukenlaan en ga op een aantal kruisingen rechtdoor.
• Loop door tot je aan de rechter kant van het pad een taxushaag ziet staan, dit is vlak voor het hek en de toegangszuilen.

Let op de taxushaag direct na de toegangszuilen. Taxus is een zeer giftige naaldboom met in de herfst prachtige maar zeer giftige rode bessen. De extracten van taxus, ook wel levensboom genoemd, worden gebruikt als geneesmiddel tegen kanker.

Route:

• Loop door het toegangshek tot je voor het huis staat op een kruising met het klinkerpad (Italiaanse weg) en een fietspad.

Deze villa is een van de poortgebouwen van het voormalige landgoed Duno. Deze ligt aan de Italiaanseweg, de doorgaande route van Kasteel Doorwerth naar de Utrechtseweg en verder. Vroeger stond er aan de andere kant van het toegangshek eenzelfde gebouw. Dat is in de oorlog verwoest en daarna nooit herbouwd. Twee andere toegangsgebouwen tot dit landgoed zijn te vinden aan de Oude Oosterbeekseweg.

Route:

• Volg de klinkerweg in zuidelijke richting. Het witte poortgebouw is aan je linker hand.

De Italiaanseweg is om het hoogteverschil van de Stuwwal te overbruggen voorzien van haarspeldbochten. De route doet dan ook een beetje buitenlands aan. Later in de begintijd van de auto toen een zondags autoritje in de mode was, is dit op de Posbank nagedaan. Net zoals op de Posbank was de Italiaanseweg de plek om gezien te worden in je auto. Er was zelfs een speciale tourrit langs de hotels uitgezet.

Route:

• Volg de klinkerweg naar beneden toe via de haarspeldbochten.

De Italiaanseweg heeft Baron van Brakell van kasteel Doorwerth in 1848 laten aanleggen als verbinding naar het pas geopende station van Wolfheze. De naam Italiaanseweg heeft te maken met het Italiaanse aanzien, zoals de haarspeldbochten.
De oude beuken die bovenaan langs deze weg staan zijn ruim 250 jaar oud en stonden er al voor de aanleg. De bomen zijn overblijfselen van de scheibomen langs de heggen (percelen) van de Doorwerthse bossen.

Route:

• Volg de klinkerweg naar beneden tot de vijver onderaan de stuwwal.

Boven de vijver op de vlakke plek in het bos stond tot september 1944 het Jagershuis van landgoed Duno. Het was een houten huis in "Zwitserse stijl" dat uitkeek over de vijver. De restanten van de tuin zijn nog te zien, zoals de rododendrons en de bamboe bij de vijver. Bij de vijver zijn resten van een romantisch trappetje van namaakrotsen. Ze zijn gemaakt van kippengaas met cement: 'cement rustiek'. Hoog op de rand boven de vijver is nog een betonvloer van een theekoepel te vinden.

Route:

• Neem de asfaltweg (Fonteinallee) richting kasteel tot de afslag naar het kasteel aan de linkerhand.
• Kijk naar de leigraaf onderaan de dijk.

Dit gegraven kanaaltje of leigraaf leidt het schone en heldere Veluwse kwelwater om van de sprengbeken in de stuwwal naar de slotgracht van het kasteel. De leigraaf is in 2005 opnieuw aangelegd. Eerder stroomde het water weg in de uiterwaarden. De slotgracht van het kasteel heeft nu weer fris, schoon en stromend water voor planten en dieren en is weer een echte waterburcht.
In de jaren voor 2005 was het waterpeil in de slotgracht gedaald tot een bodem vol modder.

Route:

• Volg de dijk richting het kasteel een stukje.

Aan de kant van de stuwbogen zie je aan de rand van de weg een merkwaardige constructie. Dit is een sluisje. Hier ligt de stroombedding van een oude rivierarm. Het kasteel stond voordat de dijken werden aangelegd in 1643 op een riviereiland. En was dus moeilijk te veroveren.

De weilanden die iets hoger liggen geven de vorm van het vroegere eiland aan. Hierop waren vroeger akkers. Bij een hogere waterstand is dit goed te zien.

Route:

• Loop verder over de dijk richting het kasteel tot een weg naar rechts.

In 1643, toen het kasteel al zo'n 400 jaar bestond zijn de dijken rondom het kasteel aangelegd. Het kasteel kwam zo in een poldertje te liggen. De vroegere bewoner was Graaf van Obbendorf, hij heeft veel gebouwd op en bij het kasteel. De dijken zijn sinds de 17de eeuw niet meer veranderd. De dijken zijn gemaakt met zand uit de stuwwal. Vlakbij de ijskelder is een flinke hap uit de stuwwal gegraven.

In de verte ligt het sluis-stuwcomplex Driel. Dit zorgt ervoor dat waterstand in de Rijn en de IJssel ook in de zomer hoog blijft. De rivier blijft daardoor bevaarbaar voor de scheepvaart. Met de waterstand in de IJssel regelt dit complex ook de waterverversing in het IJsselmeer.

Route:

• Loop over de dijk richting rivier.
• Sla links af de dijk af richting Rijn.

Je loopt nu over het erf van de boerderij die vroeger op de terp hiernaast heeft gestaan. Aan de andere kant van het pad stonden schuren en hooibergen. In het weiland zie je aan de hoogteverschillen waar ze gestaan hebben. De grens van het erf wordt nog steeds gemarkeerd door brede sloten en meidoornhagen.

Route:

• Kijk naar de andere kant van het pad.

Op deze verhoging stond een boerderij, waarschijnlijk al in de Middeleeuwen. Misschien was de boerderij zelfs ouder dan het kasteel. De boerderij is in elk geval al te zien op een kaart van 1750 met tuin, schuur, hooiberg en boomgaard.

De verhoging of terp is door mensenhanden gemaakt, zodat de boerderij ook droog bleef als het water in de rivier hoger stond.

Route:

• Vervolg het klinkerpad richting de rivier.

Vroeger was hier een pontje naar de overkant van de Rijn. Bij laag water zijn de stenen van de veerstoep nog te zien. Waarschijnlijk hebben de heren van Doorwerth hier ook tol geheven door een ketting over de rivier te spannen en iedereen die langs wilde varen te laten betalen.

Het klinkerpad is in 2013 gerestaureerd in het kader van 'Ruimte voor de Rivier'. Meer informatie hierover staat op het informatiebord van Rijkswaterstaat.

Route:

• Neem het klinkerpad richting kasteel.
• Voor je zie je de stuwwal uit de ijstijd liggen.

Het weiland naast het pad - met de steenfabriek in de verte - ligt een stuk lager en is helemaal afgevlakt. Hier is afgeticheld voor de steenfabriek. Dat betekent dat de rivierklei hier is afgegraven om er bakstenen van te maken.

Route:

• Sla links af op de driesprong bij de terp.

De stekelige meidoornhagen zijn de vee keringen van vroeger, toen het prikkeldraad nog niet was uitgevonden. Deze meidoornhaag is opnieuw aangeplant, om te laten zien hoe het er vroeger uitzag. Overal in de uiterwaarden zie je nog delen en resten van de oude meidoornhagen. Vroeger werden de hagen geschoren, nu zijn de meidoorns vaak hoog en ruig uitgegroeid. In de lente bloeien ze mooi wit.

Op de nieuw aangelegde parkeerplaats naast het kasteel is meidoorn aangeplant, om de parkeerplekken aan te geven.

Route:

• Vervolg het pad.

Door een recente afgraving van dit gebied is hier 'nieuwe' natuur ontstaan. Zo'n uitdrukking 'nieuwe of maakbare "natuur is feitelijk een merkwaardig begrip. Door menselijke activiteiten kan met enige kennis van de ecologie van soorten een landschap gemaakt worden, waar soorten zich thuis voelen. De paal voor het ooievaarsnest de poel voor de kikkers, de aangelegde meidoornhagen zijn hiervan voorbeelden, Al deze ingrepen van de mens zorgen voor een omgeving, een milieu, waar eigenschappen van elk individu bepaalt of het blijvertjes in dit gebied zijn of niet.

Route:

• Loop door tot de parkeerplaats.

Uitzicht over de afgegraven uiterwaarden.

Je ziet de steenfabriek van de firma Wienerberger. Steenfabrieken maken bakstenen van de rivierklei uit de uiterwaarden. Deze is in 1927 gebouwd. Vroeger waren er veel meer en kleinere steenfabrieken.

Het is een volledig geautomatiseerde bedrijf met een oven in de vorm van een tunnel. Een transportband leidt de stenen door de tunneloven. Het wordt er wel 1100 graden Celsius.

Voor de crisis werden er jaarlijks 45 miljoen straatstenen afgeleverd door heel Nederland. De kleuren van de straatstenen ontstaan door verschillende kleuren zand bij de klei te doen.

Route:

• Volg de oprijlaan van het kasteel.

Kasteel Doorwerth is een waterburcht. De grachten waren in de Middeleeuwen onderdeel van de verdediging. Vroeger waren de grachten breder en voerden meer water. Om van hieruit het kasteel te bereiken moest je drie bruggen over. Elk was een nieuwe verdedigingslinie.

Route:

• Loop verder over de oprijlaan.

In de polder van Kasteel Doorwerth is een originele Betuwse hoogstam boomgaard met verschillende oude appel- en perenrassen te vinden. De bomen zijn zelf niet oud, meer de ligging van de boomgaard wel. Op een kaart van 1756 is hij te zien.

De oude fruitrassen hebben mooie namen: Bellefleur, Juttepeer, Zijden Hemdje, Schone van Boskoop, Lunterse pippeling, Zoete Campagner, Dirkjespeer, IJsbout, Court Pendu, Wilde Giesseman. Er staat zelfs een amandelboom. Fruit was in de 16e en 17de eeuw een belangrijk onderdeel van het dagelijks voedsel. Het fruit werd bewaard op zandbedden in het kasteel en het 'appelhuis' op de plek waar nu de schuur staat. In september kun je van de oogst proeven op de jaarlijkse oogstmarkt. Je kan ook je eigen (oude) fruitsoorten laten zien en de naam van je oude appel- of perenboom navragen.

Route:

• Loop verder over de oprijlaan tot de afslag naar de steenfabriek.

De weg naar de steenfabriek van Renkum ligt op een dijk of dam. Zo was het vroeger met hoog water langer mogelijk om over de weg de steenfabriek met droge voeten te bereiken.

Route:

• Vervolg de oprijlaan richting de stuwwal.

Hier is een verbreding in de dijk te zien. Op deze plek stond tot in de 18e eeuw een poorthuis om de toegang tot Kasteel Doorwerth te bewaken. Er is nog veel puin in de grond te vinden afkomstig van het poortgebouw.

Van het poortgebouw zijn veel oude prenten en tekeningen bewaard gebleven. Graaf van Obbendorf heeft veel gebouwd op en bij het kasteel, waaronder het poortgebouw (1638). Waarschijnlijk was het een vervanging van een poort die er in de Middeleeuwen al stond.

Route:

• Vervolg de oprijlaan tot bij de kruising.

In het project "Ruimte voor de rivier" is onlangs deze oude stroombedding weer uitgegraven om zo een waterpartij te creëren met kikkers voor de ooievaars en reigers. ook steltlopers kun je hier af en toe zien, zeker in de herfst. Kun je je voorstellen dat het kasteel vroeger op een eiland lag? Ga bij hoog water in het voorjaar eens kijken hoe het landschap er hier dan uitziet. Je zult versteld staan van de grote hoeveelheden water die naar zee stromen.

Route:

• Ga op de Fonteinallee links.
• Loop door tot bij het bruggetje aan je rechter hand.

In 2011 zijn deze permanente amfibiëntunnels aangelegd. De padden maken er in het voorjaar gebruik van tijdens de jaarlijkse paddentrek. Vrijwilligers hoeven nu niet meer met emmertjes de padden over de weg te helpen.

Route:

• Loop over het bruggetje.
• Neem op de kruising het eerste bospad naar links.

In het midden van de 19de eeuw werd de omgeving van Oosterbeek elke zomer opnieuw een kunstenaarskolonie. De jonge schilders hadden een ideaal: de ziel van het landschap treffen. Ze trokken de natuur in en schilderden in de open lucht. Het schilderij hiernaast is van Gerard Bilders (1838-1865). Het werk van deze schilders is te bewonderen in museum De Veluwezoom in Kasteel Doorwerth.
Een van de huizen langs het talud van de Fonteinallee is te zien. Achterin staat het kasteel Doorwerth. De huizen vormden samen de nederzetting Laag Doorwerth. De laatste huizen zijn in de Tweede Wereldoorlog verwoest. Er staan nog verschillende tuinplanten, zoals seringen, maagdenpalm en jasmijn. In de lente bloeien er nog veel sneeuwklokjes. Ook zijn er oude bakstenen te vinden.

Route:

• Ga rechts af het eerste bospad omhoog.
• Aan de linker hand zie je beneden de picknickplaats van Staatsbosbeheer.
• Ga rechts af de trap omhoog tot bij het uitzichtpunt. Kijk goed aan je rechter hand.

Uitzicht vanaf de Boersberg over Kasteel Doorwerth en de Betuwe. In het voorjaar is vanaf deze plek goed te zien hoe de Betuwe in bloei staat. Op mooie herfstdagen kan men genieten van de prachtige kleuren in het bos. Met helder weer is zelfs de hoge rand van het Reichswald bij Kleef en de kerk van Hoog Elten te zien.
De toren is 8,5 meter hoog en heeft een betonnen voet van 18 ton.

Route:

• Loop weer terug en neem het pad aan je linker hand met de traptreden naar beneden.
• Sla onderaan links af.
• Loop verder naar beneden tot het pad onderlangs de picknickplaats.

Picknickplaats, overal heb je leuke plekken om rustig van de natuur te genieten en even je benen te strekken.

Route:

• Neem het pad onderlangs de picknickplaats tot op de parkeerplaats.
• Vervolg de asfaltweg in dezelfde richting(Fonteinallee).
• Loop door tot de driesprong van asfaltwegen met het transformatorhuisje.

Doorwerth heeft verschillende types transformatorhuisjes van de PGEM. Variatie in het gebruik van bakstenen geven een leuke afwisseling van de muurtjes. Samen met de sluitstenen maken ze dit huisje tot bijzondere monument. Het is grappig als je erop begint te letten, hoeveel variatie er is van deze huisjes.

Route:

• Loop het smalle steile bospad de stuwwal op het beukenbos in.
• Volg de rood-witte markering van het lange afstandswandelpad tot bij het weiland(goed zoeken!).

Op de esgronden van de enk van de Boersberg, ligt SRV camping en melkveehouderij De Boersberg.

Verschillende omliggende boerderijen hadden hier in het verleden hun akkers. Deze akkers heten, es of enk. Ze liggen vaak wat bol, omdat ze eeuwenlang zijn opgehoogd met stalmest vermengd met heideplaggen uit de zogenaamde potstal.

Overdag liepen de schapen op de heide en 's avonds werden ze langs de schaapsdriften naar de potstal gebracht. Daar sliepen ze en deden hun behoefte op de heideplaggen, het stro of het strooisel uit het bos, dat door de herder wekelijks schoon in de potstal was uitgestrooid. Een maal per jaar werd de stal uitgemest en over het omringede land uitgereden. De grootte van de kudde en daarmee de hoeveelheid mest bepaalde hoeveel akkergrond een boerengemeenschap kon bezitten en bewerken.

Route:

• Vervolg het pad met de rood-witte markering van het lange afstandspad.
• Loop de helling naar beneden tot de driesprong met het fietspad onderaan het talud van de A50.

Het fietspad loopt geleidelijk omhoog de stuwwal op om zo het hoogteverschil van ongeveer 30 meter te overbruggen. Ook voor de A50 is nodig om deze geleidelijke overgang te maken voor het (zware) verkeer tussen de lage rivier en de hoge stuwwal. Daarom is de A50 ingegraven in de stuwwal. Ze doorsnijdt de oude enk van de Boerberg - oude landbouwgrond - gelegen op de stuwwal. Eigenlijk is A50 is daarmee een echte holle weg.

Vergelijk deze oplossingen uit de 20e eeuw met de Galerie de la Tremouille. De koetsen met paarden vanaf het kasteel moesten ook langzaam aan de stuwwal op. Er is dus weinig veranderd.

Route:

• Volg de asfaltweg onderlangs het talud van de snelweg.
• Loop onder de snelweg door tot de driesprong aan de andere kant van de A50.

Natte wilgenbossen langs de rivieren noemen we ooibossen. Deze bossen verdragen langdurige overstromingen.
Ooibossen werden vroeger vaak aangeplant langs de oevers om daar land te winnen. De rivieroevers werden zo ook beschermd tegen afkalving. Men sneed regelmatig de wilgentakken, om te gebruiken voor verschillende doeleinden.
In 2014 en volgende jaren haalt men op een aantal plekken deze ooibossen juist weg. Zo verbetert bij hoog water de doorvoer van water. Het risico op overstroming van het land achter de rivierdijken en de wateroverlast in de oude delen van grote steden langs de rivier verminderd.

Route:

• Loop met de A50 aan je rechterhand onderlangs het talud tot bij de driesprong.
• Loop de eikenlaan omhoog.

In de wei op de lager gelegen plek vlak achter het hek was het drenkelingenhof van Doorwerth. Ongeveer ter hoogte van de groep oude bomen bovenaan de helling.

Soms spoelden drenkelingen uit de rivier aan, of stierven landlopers en zwervers, waarvan niet bekend was wie ze waren en waar ze vandaan kwamen. Deze mensen werden vroeger op het drenkelingenhof begraven en niet op de gewijde grond van de protestantse of katholieke begraafplaats.

Ook op andere plaatsen langs de rivieren en op onze waddeneilanden vind je zulke begraafplaatsen. Vaak zijn deze plaatsen bron voor spannende verhalen en legenden.

Route:

• Vervolg het pad.

Sinds 2010 is hier de coöperatieve biologische boerderij gevestigd. De naam van de boerderij is veranderd van De Noordberg in "Veld en Beek". Zo ontstaan er landgoederen nieuwe stijl.

Koeien van Oudhollandse runderfrassen grazen in natuurgebieden op de Veluwezoom, zoals bij Kasteel Doorwerth op de terreinen van het Geldersch Landschap. Het zijn ossen (gecastreerde stieren) en jongvee van het ras Blaarkop. De blaarkoppen 'in jacquet' zijn buitengewoon geschikt voor begrazing in natuurgebieden. Daarnaast wordt er zo ook een bijdrage geleverd aan het in stand houden van dit Oudhollandse runderras.

Op een viertal plaatsen, in Oosterbeek, Renkum, Bennekom en Wageningen staan mobiele koelwagens van deze boer. Klanten krijgen een eigen sleutel en kunnen hun veel en zuivel zelf uit halen.

Route:

• Kijk naar de overkant.

Vanaf dit punt heb je een weids uitzicht over de Doorwerthse Waarden.

Dit relatief jonge natuurgebied met Wilgenstruwelen rond de waterplassen is voor publiek gesloten. Vanaf de stuwwal kun je goed van het landschap genieten en vogels bekijken. In de bomen nestelt een kolonie reigers. Je hoort hun kabaal al van verre.

De waterplassen zijn ontstaan door kleiafgravingen van de steenfabrieken uit de buurt. Bij de plannen van Rijkswaterstaat "Ruimte voor de Rivier" worden meer van deze waterbergingen gemaakt. Bij hoogwater in het voorjaar kan de rivier op deze plekken zonder al te veel schade buiten haar oevers treden.

Route:

• Vervolg de eikenlaan.

Op deze akkers bij biologische boerderij Veld en Beek is een grasklaver-mengsel ingezaaid om minder kunstmest te hoeven gebruiken. Klaversoorten zorgen voor de binding van stikstof uit de lucht, die via de knolletjes aan de wortels van de klaver in de bodem terechtkomen voor een natuurlijke stikstofverrijking van de bodem.

Het dagelijks menu voor de koeien bestaat uit 4 grassoorten, 7 klaversoorten en 5 kruiden. Omdat de eigenschappen van dit mengsel varieert van eetlustopwekkend, het tegengaan van parasieten, een zuiverende werking op lever, nieren en bloed is het gezond voedsel voor de koeien.

Route:

• Loop door tot de splitsing met het zandpad tussen de akkers door.

Eikenlanen over de Noordberg. De weg waarop je loopt behoorde tot de wegen vanuit het kasteel Doorwerth naar de kerk in Heelsum. Op sommige plekken zijn de bomenrijen dubbel uitgevoerd. Langs de akkerranden vind je af en toe een vlierstruik.

Route:

• Volg de eikenlaan richting de houtwallen.

Op kaarten rond 1880 was de Noordberg en de Boersberg hier een heideveld met een schaapskooi. Midden in de heide lagen akkers rondom enkele kleinere boerderijen. De weilanden lagen vooral in de uiterwaarden en langs de Heelsumsebeek. Het vee moest vanuit uiterwaarden naar de boerderij op de stuwwal. Vandaar dat er zoveel wegen met een geleidelijke helling langs de stuwwal omhoog gaan.

Prikkeldraad bestond nog niet. Het wild in het hakhout en de schapen op de heide werden van de akkers geweerd door dichtbegroeide houtwallen met Sleedoorn, Meidoorn en Bramen.

Route:

• Loop verder bovenlangs de stuwwal tot je een picknicktafel ziet.

Vanaf dit uitzichtpunt kijk je ver uit over de rivier de Neder-Rijn. Zie je in de omgeving van de picknickbank de eikenhakhout strubben met een prachtige ondergroei van mossen.

Route:

• Neem het pad haaks op de rivier.
• Ga door het klaphek.

De sfeer in dit bos is sprookjesachtig vanwege de vele meerstammige eiken Dit is een restant van een oude bosbouw methode voor het winnen van eikenschors.

Elke stomp heeft meerdere stammen of telgen op de stam of stobbe. De telgen worden steeds na 15 tot 20 jaar van de stobbe gezaagd. De stammen waren goed voor brandhout en de schors (eek) werd in eekmolens vermalen tot looistof - met tannine - voor de leerlooierijen in bijvoorbeeld de Leerlooierstraat in Arnhem. Toen begin twintigste eeuw een synthetische looistof werd ontdekt was deze bosbouwcultuur spoedig uit de mode. Het hakhout werd omgevormd in opgaand bos Slechts een uitloper op de stobbe bleef staan, het zogenaamde spaartelgenbos ontstond.

De oude stompen (soms wel meer dan 200 jaar oud) zijn begroeid met allerlei mossen en korstmossen. Insecten, zoals het vliegend hert, een zeldzame kever van wel zeven centimeter, vinden er een schuilplaats.
De natuurwaarde van dit hakhout is daarom groot.

Route:

• Vervolg het pad door het eikenhakhout.

Hier op de Noordberg krijg je een goede indruk van invloed van de mens op het cultuurlandschap. Ten behoeve van een boerenbedrijf met zowel landbouw als veeteelt, was het kleinschalig akkerland omgeven door hout/wildwallen. Deze houtwallen zijn vermoedelijk de restanten uit de tijd dat op de Noordberg nog schapen op de heide graasden. Op oude kaarten van het Gelders Archief (internet) liggen hier twee schaapskooien. Je hoort het hondenpension De Broekhorst, daar tussen die markante (groep?) beuken. Helaas zijn er op deze helling een aantal omgevallen, doordat de grote grazers (Schotse Hooglanders), de wortels vrij trapten.

Route:

• Loop door het klaphek.
• Vervolg het pad langs de bosrand tot de kleine parkeerplaats bij de asfaltweg.

De Broekhorst is de naam van de boerderij gelegen onderaan de Noordberg. Deze kleine parkeerplaats is ernaar vernoemd. De boerderij is nu een hondenopvang en een kinderopvang.

Sinds 2010 heeft boerderij Veld en Beek de boerderij even verderop op de stuwwal in de gebruik genomen en ontwikkelt hier nu een biologisch landbouwbedrijf. Veld en Beek startte in 1999 met het inscharen van ossen (vleeskoeien) van Blaarkoppen en Lakenvelders in natuurgebieden in de omgeving. En doet dat nu nog steeds.

Op de Noordberg waren in het verleden twee schaapskooien.

Route:

• Loop de asfaltweg naar beneden.
• Sla onderaan rechts af.
• Sla links af onder het tunneltje door.
• Sla rechts af bij de kruising.
• Loop door tot de driesprong onderaan De Vosheuvel.

Je staat hier bij het restant van de oude beukenlaan, die de verbindingsweg vormde vanuit het Kasteel Doorwerth naar de hier gelegen Oude kerk van Heelsum en Oud-Doorwerth. Sinds de aanleg van de A50 in 1972 is deze historische verbinding met de W.A. Scholtenlaan en het kasteel helaas verbroken.

De beukenlaan (Koninginnelaan) kwam voor de aanleg van de A50 even verderop uit op een vijfsprong. Bij de vijfsprong kwamen de 1. Doorwerthsestraat, 2. Koninginnelaan, 3. W.A. Schotenlaan, 3. Schaapsdrift en 5. de weg naar de Boersberg bij elkaar.

Route:

• Sla links af De Vosheuvel omhoog.

In 1923 werd de gemeente Doorwerth opgeheven en bij de gemeente Renkum gevoegd. Dit gebouw met de naam De Vosheuvel was tot 1912 het Doorwerthse gemeentehuis. Tussen 1912 tot 1923 deed het gebouw op Koninginnelaan nummer 20 dienst als gemeentehuis.

In 1969 is De Vosheuvel, toen nog De Vosdal, aangekocht door de Nederlands Hervormde kerk en in 1972 omgebouwd tot jeugdhonk. Door een prijsvraag gaf de jeugd het gebouw de naam Vosheuvel.
Op de parkeerplaats onder de linden liggen een aantal graven van de bewoners van kasteel Doorwerth en enkele bekende Renkumers.

Route:

• Loop over de brink met knotlinden naar de ingang van de kerk.

Vele bewoners van kasteel Doorwerth gingen hier naar de kerk. Tegen de zuidmuur zijn de gedenkstenen van de familie van Brakell te zien. Baron van Brakell was kasteelheer op Doorwerth van 1837 tot 1853.

Bij de ingang van de begraafplaats staat op de zuilen: begraafplaats Doorwerth. Buurtschap Heelsum hoorde destijds bij heerlijkheid Doorwerth - van het kasteel - en later bij gemeente Doorwerth. In 1923 werd gemeente Doorwerth onderdeel van de gemeente Renkum.

Het kerkje is gebouwd in de jaren 1517/1519.

Route:

• Loop de trap af naar beneden tot op de asfaltweg.

Nu is hier het verenigingsgebouw van de Nederlands Hervormde kerk op de heuvel. Het wordt gebruikt voor condoleances, vergaderingen en feesten. Vroeger was hier de lagere school 'Rehoboth' van Doorwerth. Rehoboth betekent: Hier heeft God ruimte gemaakt.

Naast de kerk op de heuvel liggen verschillende grafstenen van onderwijzers. In de muur is de eerste steen te zien, in 1883 gelegd door Ph. F.A.J. Baron van Brakell, kasteelheer en burgemeester van Doorwerth.

Het gedenkteken op de driehoek kreeg burgemeester Ph. F.A.J. Baron van Brakell bij zijn 7e herbenoeming en laatste termijn van de burgers van Doorwerth. Hij was 43 jaar burgemeester (1856-1898).

Route:

• Loop over het driehoekje naar de brug over de beek.

Het uitzicht is hier prachtig vooral bij hoogwater. In dit dal hebben vanaf begin 1600 een aantal papiermolens gestaan. De molens werden aangedreven met het stromende water van de Heelsumsebeek.
Buurtschap Heelsum is vanouds de belangrijkste nederzetting geweest in Heerlijkheid Doorwerth. Er was landbouw, veeteelt en industrie, zoals de papiermolens. De heren van kasteel kregen 'tienden van de opbrengsten' en ontvingen belasting voor het gebruik van de grond en het water van de papiermakers. Zo hadden zij inkomsten, waarmee zij hun bezittingen konden veiligstellen. Bij de pacht hoorde de verplichting de bovenloop van de beek schoon te houden.

Route:

• Loop verder richting de bebouwing van Heelsum.
• Loop door tot een transformatorhuis en een grindpad aan je rechter hand.

Hier op dit knooppunt komen verschillende wandelroutes samen. Er is weinig te zien, behalve een transformatorhuis verscholen achter de taxus. Stroom wordt getransporteerd met een hoge spanning. In de wijk is het nodig om deze spanning naar beneden toe te verlagen. Daarvoor zijn transformatoren nodig. De transformatoren worden ondergebracht in dit soort gebouwen. Soms gewoon zoals dit type, soms bijzonder vormgegeven zoals het transformatorhuis te Doorwerth. Er is een website waarin je de variatie ervan in Nederland kunt bekijken.

Route:

• Neem vanaf het transformatorhuis het grindpad (Aan de beek).

Het uitzicht over de weide met Knotwilgen langs de beek en het hek aan de overkant doet denken aan de schilderijen van de Oosterbeekse school. Het heeft de stilte en de sfeer van de vorige eeuw. In de namiddagzon worden de witte huizen aan de overkant prachtig aangestraald.

De witte huizen aan de overzijde waren vroeger een bakkerswinkel en een kruidenier of een melkwinkel. Rondom de Koninginnelaan en de Kastanjelaan was vroeger het centrum van Heelsum.

Route:

• Vervolg het pad.

Langs beken groeien vaak Knotwilgen. Wilgen houden van deze vochtige gronden. Vaak markeren ze de beekloop. Door het regelmatig afsnijden van de jonge 3 jarige takken ontstaat de knotvorm. Die is dus door de mens gemaakt.
De buigzame jonge takken worden gebruikt voor het vlechten van manden. De wilgentenen zijn nu voor het grootste deel vervangen door plastic. Tegenwoordig onderhouden vrijwilligers van het IVN de wilgen, zodat ze beeldbepalend blijven in het beekdal. Nog steeds mensenwerk dus.
Dit karakteristieke Hollandse bekenlandschap heeft schilders al jaren geïnspireerd. Tegenwoordig nemen nog weinig personen de tijd hun impressie van het landschap op papier of linnen vast te leggen. Je digitale camera lijkt voorgoed jouw gereedschap jouw impressie van dit landschap vast te leggen.

Route:

• Loop verder tussen de volkstuintjes door tot je er midden tussen staat.

Mensen hebben altijd graag hun eigen groentes verbouwd. Vaak kan dat niet meer direct bij je eigen huis. Je kunt een volkstuintje huren. Niets is er leuker dan om met kinderen Boontjes en Aardappels te poten in het voorjaar en die na een goede verzorging in de zomer samen te oogsten. Het complex heeft veel verschillende volkstuintjes ieder voor zich maakt er zijn eigen tuintje van. In het najaar worden hier Dahlia's en Gladiolen verkocht.

Route:

• Loop door tot op de parkeerplaats. Volg vanaf de parkeerplaats de weg tot aan de hoofdweg (Utrechtseweg).
• Steek bij het Airborne Monument de Utrechtseweg over.

Elk dorp van de gemeente Renkum heeft een of meer eigen Airborne monumenten, zo ook Heelsum. Dit stuk geschut wat in de gliders uit Engeland mee werd gedropt en de gestileerde parachutist zijn een herinnering aan de Airborne (luchtlanding) van duizenden manschappen en materiaal in september 1944.
De troepen werden aan de andere zijde van de Rijn gedropt om aan de Noordzijde de verovering van de Rijnbrug bij Arnhem te ondersteunen. Deze Airborne divisie was een cruciaal onderdeel van de Operatie Market Garden.

Route:

• Loop een stukje langs de Utrechtseweg tot je op het fietspad voor de kruising staat.

Op dit kruispunt komen verschillende wandelroutes samen, zodoende moet er een informatiepunt zijn. Ons viel op dat Civiel Ingenieurs soms plannen maken die door de overheid niet helemaal uitgevoerd worden. Aan de grootte van de wegen en het ruime kruispunt is te zien dat men ooit rekening heeft gehouden met een verbinding vanaf de Utrechtseweg naar Wolfheze langs de Veentjesbrug en over de Doorwerthse heide. De aanleg van de A50 heeft deze plannen doorkruist. Nu er ook een ecoduct gebouwd is, is er geen plaats meer voor deze vroeger geplande verbinding.

Route:

• Steek over en loop over de ventweg onder het viaduct van de A50 door tot de T-splitsing direct na het viaduct.

Brug over de Heelsumsebeek bij De Kamp. Te zien is dat de beekloop verlegd is met de aanleg van de snelweg. Hoewel de beek erg klein is, is een dergelijke technische ingreep wel nodig. Doordat de beek gevuld wordt met kwelwater voer deze beek winter en zomer water. De temperatuur van het water ligt altijd bij ongeveer 8 graden. De beestjes kunnen zo ook de barrière van de snelweg passeren.

Route:

• Loop voor de papierfabriek langs tot de T-splitsing voor de ingang.

Bij de ingang van papierfabriek Schut staat achter het hek de oude kollergang, maalstenen voor het malen van houtvezels, de grondstof voor papier. De zware stenen maalden in vroeger jaren de grondstof voor het papier, eerst lompen, later hout. Papierfabriek Schut is in 1618 gestart als een van de vele kleine papierfabrieken op de Veluwe. In deze regio waren na verloop van tijd een 170 kleine papiermolens. Nu is Schut de enige overgebleven producent van speciale papiersoorten. De fabriek produceert tegenwoordig ca. 3000 ton papier per jaar.

Route:

• Neem het pad rechts van de papierfabriek.

Huis op de hoek met karakteristieke rieten kap heet Opheem. Het is evenals de gebouwen op Landgoed de Kamp gebouwd in de Zuid-Veluwse Landhuis Stijl. Nu gerenoveerd.

Route:

• Loop door met de beek links tot de vistrappen in de beek.

Vistrappen in de beek. Op deze manier kan vis vanuit de Rijn een heel eind stroomopwaarts komen. Omdat op deze manier zuurstof in het water komt is dit goed voor het leefmilieu in de beek.

Route:

• Loop door tot de beek een meander naar links maakt.

Uitzicht over het Heelsumsebeekdal en een hoeve. Uitzicht op het huis van het particulier landgoed De Kamp in de verte. Bloei van de Meidoorns en Dotterbloemen in het voorjaar. In de nazomer en herfst veel bessen die vogels aantrekken.

Route:

• Volg het pad langs de beek tot een pad over de beek.

Verplaatste restanten van het in het in de oorlog afgebrande hotel aan de Utrechtseweg bij de kruising bij Kievitsdel. Of zijn dit restanten van een bankje?

Route:

• Volg het pad met de beek links.

Boerderij Kievitshoeve behoort tot die bedrijven die in het beekdal en de omliggende gronden actief een bedrijf voeren. Men houdt voornamelijk koeien en jong vee. De maïsvelden zijn er om de mestoverschotten te benutten om kuilvoer voor de winterperiode voor de koeien te produceren.

Route:

• Loop door tot voor boerderij de Kabeljauw.

Bij de boerderij "de Kabeljauw" lagen eens twee papiermolens tegenover elkaar, beide hadden hun waterrad op deze Papiermolenbeek. Helaas zijn er geen restanten van deze papiermolens meer te vinden. De boerderij de Kabeljauw is gebouwd op de fundering van de noordelijke papiermolen. De naam komt van een lompenhandelaar uit Dordrecht, die de bouw van beide molens financierde om op die wijze lompen te kunnen verwerken tot papier. Pas later werd cellulose uit hout gebruikt om er papier van te maken. Al lange tijd wordt door de eigenaren het boerenbedrijf uitgeoefend. Werd er vroeger veel met hand gedaan, zoals het maaien van het gras in het natte beekdal, nu wordt er gewerkt met machines. Het werk op het land is minder zwaar geworden in de loop van de jaren.

Route:

• Ga door het klaphek en volg het pad door het weiland langs de helling.

Geniet tijdens uw wandeling van de meanderende beek, die zo dromerig tussen de weilanden doorstroom. Houtwallen met Elzen markeren de zeer natte plekken. De Stichting Sprengen en beken en het Waterschap Vallei en Eem (www.wve.nl) hebben met groep vrijwilligers de laatste jaren veel verbetering bij de Renkumse beken bereikt. Veel sprengen kregen de laatste jaren weer water.

Route:

• Loop langs de rand van het beekdal en ga door het klaphek.

Op de Westpunt van de Doorwerthse heide was er van oudsher een doorwaadbare plaats in de Heelsumse en Wolfhezerbeek. De doorgaande weg voor postkoetsen en vrachtvervoer met paard en wagen of ossenkar ging vanaf Ede hierlangs en via de Dalweg naar Heveadorp aan de Rijnoever. Bij Heveadorp is de helling vanaf de stuwwal door de Seelbeek uitgesleten en zo begaanbaar voor verkeer.
Op oude kaarten zijn deze handelswegen (Hessenwegen) ingetekend. Ook op luchtfoto's zijn deze karrensporen vaak nog duidelijk te zien.

Route:

• Loop parallel aan het hek van het weiland (links) in noordelijke richting.
• Steek de brede brug over de beek over en loop door tot aan de driesprong.

Bij deze poel kun je goed zien hoe prachtig schoon het water van de Wolfhezerbeek is. Soms zie je enige visjes wegschieten. Ook zie op het water insecten lopen: de schrijvertjes.

Route:

• Neem het pad langs de beek, met de beek rechts.
• Loop door tot het eerste bruggetje over de beek. De beek meandert hier.

Begin vorige eeuw werden de beeklopen rechtgetrokken en verdiept ten behoeve van het stromende water voor het waterrad, dat de papiermolens aandreef. De beek diende een industrieel doel. Meanders en andere obstakels daarom werden rechtgetrokken. Tegenwoordig is de beek niet meer industrieel in gebruik. Natuurbeschermingsorganisaties herstellen de oude beeklopen zodat Salamanders en andere beekbewoners hun natuurlijk milieu met stroomversnellingen en zandplaten terugkrijgen.

Route:

• Volg het pad langs de beek over de bruggetjes.
• Loop door tot het bankje aan je linker hand.

Dit deel van de Heelsumsebeek met veel verschillende en bijzondere plantensoorten is een klein paradijs voor plantenkenners. De groene kleine blaadjes, die in het voorjaar weer massaal zichtbaar zijn, is het Sterrekroos, Callitriche een vrij zeldzame plant, kenmerkend voor stromend water. Ook het Dubbeloof een varensoort komt in dit gebied veel voor langs de beeklopen. Daarnaast kun je verschillende Libellen, waaronder de prachtige blauwe Beekjuffers zien vliegen.

Route:

• Volg het pad vanaf het bankje de bosrand in.
• Loop een eindje parallel aan de drooggevallen beek.
• Loop door op de T-splitsing. Dit is waar het pad weer afbuigt richting de beek waar water in zit en er een bruggetje over de drooggevallen beek ligt.

Op dit knooppunt komen verschillende wandelroutes samen. Ondanks dat deze bovenloop meestal geen water voert en verderop zelfs geheel onderbroken is, staat hij op de kaart als watervoerend. Ook is veel werk verzet om de beekloop uit te diepen. Tot nu toe hebben deze werkzaamheden nog geen effect gehad op de hoeveelheid water in dit deel van de beek.

Route:

• Volg het pad naar links door de bosstrook.
• Steek het bruggetje aan je rechterrhand over.
• Je bent op een splitsing van paden.

Midden op de Wolfhezerheide heb je prachtig uitzicht over de heide.
Hier op de heide kunnen de alleenstaande bomen vrij uitgroeien. Ze krijgen dan zonder belemmering van licht en soortgenoten een eigen vorm. Let eens op de verschillen in boomvorm van Berken en Eiken.

Achter de bomenrij zie je de Koningsheuvel. Een grafheuvel uit de bronstijd.

In het water zie je in het voorjaar vaak massaal Juncus bulbosus groeien. De beek kleurt er in die tijd rood van.

Route:

• Neem vanaf de kruising het smalle paadje door de heide dat de heuvel omhoog loopt.
• Loop door tot je een aantal conifeer achtige naaldbomen ziet staan.

De jeneverbes met z'n karakteristieke silhouet heeft in al zijn delen, hout en naalden als ook inde vruchten, aromatische oliën. De donkerblauwe bessen worden in de keuken gebruikt in bijv. in zuurkool. Maar ook de smaakloze alcohol uit granen werd een smaakje gegeven met deze bessen. Gin, en ook de naam Genever (nu Jenever) komt hier vandaan. Extracten van de jeneverbes hebben een geneeskrachtige werking.

In Nederland komt de jeneverbes bijna alleen nog voor op stuifzand met volwassen exemplaren. Zelden zie je jonge planten. De zaden hebben volgens het meest recente onderzoek, (2012) bepaalde bodemschimmels nodig om te kiemen. Dit kan verklaren waarom kiemplanten hier vrij zeldzaam. De jeneverbes staat op de Rode lijst, de lijst van beschermde planten. Hij mag niet gekapt worden en om schade door vee te voorkomen staat er vaak een hekje omheen.

Route:

• Loop door tot je links van het pad een aantal berken ziet staan en je schuin naar achteren een prachtig zicht op het dal van de Heelsumse beek hebt.

De Heelsumsebeek was vroeger een breed zijdal van de Rijn met veel meer water dan nu. De beek ligt diep en het dal is breed.
Aan het einde van de laatste ijstijd was de Heelsumsebeek een rivier, die de stuwwal doorsneed bij de Noordberg.
Op reliëfkaarten zijn twee oude zijarmen stroomopwaarts goed te zien. Een zijrivier komt van De Hoge Veluwe. De andere volgt het dal waarin nu de A50 ligt en had de bron bij het vliegveld Terlet.

Route:

• Loop door tot het pad langs de bosrand loopt (links van het pad) en je aan de rechter kant een mooi uitzicht over de heide hebt.

Vanaf dit punt heb je een mooi vergezicht over de Wolfhezerheide, vooral als eind augustus de heide bloeit, is dit een prachtig landschap. Grote grazers zorgen ervoor dat de heide open blijft en kleine loofboompjes, zoals jonge berkjes geen kans krijgen.

Route:

• Loop door tot het smalle paadje door de heide een breed pad kruist bij een stel dikke eiken.

Hier sta je midden op de Wolfhezerheide. Kijk een wat een prachtige wolkenhemel rondom. Verschillende bomen zijn prachtig uitgegroeid, dat komt omdat ze in het vrije veld staan. Aan de onderzijde zijn ze kaal tot de reikhoogte van de koeien en paarden. Zij lusten vooral in het voorjaar wel een groen blaadje. Bomen op terreinen die intensief begraasd worden, zijn aan de onderkant kaal. Je kunt eronder door kijken.

Route:

• Volg het brede holle zandpad richting de nabije bosrand en het dal.
• Loop steil naar beneden.
• Passeer het hek en loop door tot op de kruising.

De Wolfhezerheide werd tot in het begin van de vorige eeuw begraasd met een kudde schapen.

Overdag zwierf de schaapherder met zijn kudde over de heide. 's Avonds bracht hij de schapen via de schaapsdrift weer naar de schaapskooi. In deze schaapskooi werden heideplaggen, stro of strooisel uit het bos gestrooid. 's Nachts deed het vee haar behoefte. De mest werd opgepot, we noemen dit een potstal.
De hoeveelheid mest die beschikbaar kwam, bepaalde hoeveel akkergrond de boer kon bewerken. In het voorjaar werd al deze mest over de akkers verdeeld. De arme zandgronden werden zo een beetje vruchtbaar. Men kon Boekweit en Aardappels verbouwen.

Route:

• Loop naar 'Het Kousenhuisje'.

Sinds mensenheugenis heeft hier - in het dal met de Wodanseiken - een boerderij gestaan. Begin 20ste eeuw kreeg de boerderij de bijnaam 'Het Kousenhuisje'. De vrouw des huizes waste de zwarte wollen kousen van de patiënten van de psychiatrische inrichting in Wolfheze. Na het wassen in de beek werden de kousen op stokken bij de boerderij gedroogd. Dit was een fraai gezicht!

Helaas brandde de historische boerderij eind jaren '80 af. In de nieuwbouw is nu Vereniging Natuurmonumenten gehuisvest.

Route:

• Vervolg de asfaltweg.

Op deze weide en de omringende heidevelden kun je Blaarkoppen tegenkomen. De Blaarkop 'in jacquet' is een Oudhollands runderras: zwart, met een witte kop, buik en sokjes en rond de ogen hebben ze een witte 'blaar'.
Dit oorspronkelijke ras geschikt voor zowel melk- als vleesproductie. Deze Blaarkoppen zijn voor de vleesproductie. Eigenaar is biologische boerderij Veld en Beek, die de terreinen van Natuurmonumenten met hun koeien begrazen.

De Blaarkop valt onder de zeldzame huisdierrassen. Er zijn nog slechts weinig (ongeveer 1000) raszuivere dieren over.

Route:

• Vervolg de asfaltweg (hier liggen soms hazelwormen te zonnen).

De bosrand die het weiland begrensd staat vol met stekelige struiken, zoals Meidoorn, Roos en Sleedoorn. Deze dichte struwelen voorkomen dat het wild op de bloemrijke akker graast. De gele bloemen in de zomer zijn Jacobskruiskruid. Het is een giftige plant voor het vee en bloeit in Nederland massaal bloeit op verlaten akkers. Jacobskruiskruid is ook een belangrijke bron van nectar en stuifmeel. Een 150 insectensoorten vinder erop hun dagelijkse voedsel. Het zijn vooral veel Bijen, Zweefvliegen en Vlinders.

Let eens op het aantal verschillende insecten, zoals Honingbijen hier deze gele bloemen op een warme dag bezoekt. Vaak zie je ook veel Vlinders op deze waardplant.

Route:

• Vervolg de asfaltweg tot een driesprong met een zandpad.

In de 11de eeuw stond op de heuvel die tussen de weg en de snelweg ligt een kapel van ongeveer 21 bij 8 meter. De tufsteen fundamenten die in de grond zijn gevonden zijn kenmerkend voor de Middeleeuwen. Lange tijd was deze kapel de enige voor de wijde omgeving, zoals voor de inwoners uit Doorwerth en Heelsum. De kapelheuvel was het centrum van kerspel Wolfheze.

Kerspel is een oud woord voor 'parochie' of kerkgemeenschap. Kerspel Wolfheze maakte deel uit van bisdom Utrecht. Op een kaart uit 1553 staat de kapel afgebeeld, met ernaast 1 boerderij en in de wijdere omgeving nog enkele boerderijen.

Route:

• Volg de asfaltweg in oostelijke richting, waar deze langs een verlaten akker loopt.
• Loop ongeveer 100 meter door totdat je aan je rechter hand in de bosrand twee grafheuvels ziet liggen.

Deze twee grafheuvels zijn een laatste rustplaats voor mensen die hier in de late Bronstijd en IJzertijd geleefd hebben. Het waren toen markante punten in het open landschap, waarschijnlijk een herkenningspunt tijdens hun nomadisch bestaan. Voor ons nu vormen deze grafheuvels een aanwijzing dat het Wolfhezerbeekdal al vele eeuwen bewoond wordt. I was here!!

Route:

• Volg de asfaltweg langs de rand van de verlaten akker.
• Loop het bos in totdat je op een kruispunt voor een tunneltje komt.

Let op de grenspaal of pol in de berm bij het viaduct, de grens van de Heerlijkheid Doorwerth.
Ongeveer op de plek van dit knooppunt (of net ten oosten van het viaduct) kwamen in de 17de eeuw een aantal belangrijke wegen samen. Hier was een 'verkeersplein' uit de 17e eeuw met een vermoedelijke oppervlakte van één hectare. Voor de wandelaar zijn in dit gebied aanzetten en restanten van die wegen in het bos met enige fantasie terug te vinden. Bestudeer ook de recente stafkaart voor dit oude wegennet.
Een belangrijke was "de Weg naer Utrecht", vroeger "Heerwech" of "Openen wech", of later " Schelmseweg". Nu heet deze weg " Oude Kloosterweg", maar heeft nog hetzelfde tracé eeuwenlang op dezelfde plaats op de Wolfhezerheide.

Deze pagina voldoet aan de volgende internet standarden van het W3 Consortium (W3C).

• Home
• Nieuws
• Wandelingen
• Achtergrond informatie over dit project
• Technische achtergronden
• Contact informatie
• Links

• Index: A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z

• Wandel ook in: Doorwerth, Heelsum, Heveadorp, Oosterbeek, Wolfheze, Renkum. Meer wandelingen.