Station Wolfheze heeft een lange geschiedenis. Niet alleen het historische stationsgebouw is bewaard. Ernaast staan bijvoorbeeld nog baanwachterswoningen. De Wolfhezerweg staat bekend om zijn dansende eiken. De Wodanseiken waren in de 19e eeuw een geliefde plek voor de schilders van de Oosterbeekse schilderschool. Ze zijn nog steeds indrukwekkend. De blaarkoppen van Natuurboerderij Veld en Beek lachen je toe bij "Het Kousenhuisje" en op de Wolfhezerheide. Soms kun je in het landschap sporen zien van vroegere bewoners. Op de heide kom je langs prehistorische grafheuvels. Er zijn ook greppels, waarschijnlijk resten van vroegere verkeerswegen. Het pad is afwisselend door het weiland naar het bos.
Het station dateert van 1845. Baron Van Brakell van Kasteel Doorwerth bedong destijds deze halte bij de aanleg van de nieuwe spoorlijn Utrecht - Arnhem. Hij gaf in ruil toestemming om de spoorlijn over zijn grondgebied aan te leggen. De Wolfhezerweg en de befaamde Italiaanseweg liet hij daarvoor verharden. Zo kon hij met zijn koets over een verharde weg gemakkelijk naar zijn station rijden en in Den Haag komen.
Route:
Neem voor het station het rode fietspad evenwijdig aan het spoor (Parallelweg) in oostelijke richting. (Dit is links af als je met je rug richting het stationsgebouw staat.)
Loop door tot je links van het fietspad de baanwachterswoningen met moestuintjes ziet liggen.
Baanwachterswoning Wolfheze
Langs het hele traject van de spoorweg Utrecht-Arnhem-Elten zijn van dit type baanwachterswoning te vinden. Ze worden nog steeds bewoond, niet altijd door mensen van de NS. Door de automatisering is veel handwerk in het bedienen van wissels, seinen en slagbomen bij overwegen overbodig geworden.
Route:
Loop verder het bos in.
Loop een paar honderd meter verder tot je rechts van het fietspad een open vlakte met een heideveldje ziet liggen. Sla rechts af en loop door tot je bij het bankje op het heideveldje staat.
Heideveldje Wolfheze
Op de plaats van het smalle heideveldje met de beukenlaan liep in de 17de eeuw (kaart van Van Geelkercken, Gelders en Elshoff, 1632 - 1731) de weg Van Ginckel naar Wolfhees. Ondanks de andere meetmethoden om kaarten te maken, kan de heide en/of de laan als een restant van deze weg beschouwd worden. Op de oude kaarten sloot deze weg aan bij het wegenknooppunt op de noordoosthoek van de Laagen Enck. Het blijft opmerkelijk dat infrastructuur door de eeuwen heen weinig veranderd.
Route:
Neem het paadje dat over de strook heide loopt of neem het pad parallel daaraan dat door de beukenlaan loopt.
Loop door tot het paadje het fietspad kruist.
Beukenlaan Balijeweg
Ook hier zie je weer de restanten van een oude weg, nu vanaf station Wolfheze. Doordat de A50 het oude landschap doorsnijdt, is hier deze laan alleen nog als bomenrij aanwezig. In de augustus heb je een prachtig uitzicht over een paars heide veldje, waar de honingbijen nog volop zoemen. De bijen nemen in aantal af, naar de reden hiervan wordt onderzoek gedaan. Opvallend is dat de heidestruiken hier vrij groot en oud zijn en dat er weinig gras tussen groeit.
Op dit knooppunt komen verschillende wandelroutes samen.
Route:
Volg vanaf de kruising met de beukenlaan het fietspad het bos in.
Sla links af op de asfaltweg (Balijeweg).
Loop door tot op de kruising met de Wolfhezerweg.
Wolfhezerweg
Kenmerk van de laan zijn de kronkelende takken van de eiken, ook wel Kromme eiken of Dansende eiken genoemd. Hierdoor is deze weg zeer bijzonder.
Helaas verdwijnen er door snoeiwerkzaamheden in de loop der jaren, steeds meer van deze kromme takken.
Het ziet er naar uit gezien de groeivorm, dat deze eiken zo in vorm gesnoeid zijn.
Route:
Neem de Wolfhezerweg in zuidelijke richting, dit is richting de borden einde bebouwde kom.
Loop rechts van de weg.
Neem direct na het viaduct over de A50 aan de rechterkant van de weg het zandpad het talud af.
Loop door tot de kruising voor het tunneltje.
Kloosterweg Wolfheze
Let op de grenspaal of pol in de berm bij het viaduct, de grens van de Heerlijkheid Doorwerth.
Ongeveer op de plek van dit knooppunt (of net ten oosten van het viaduct) kwamen in de 17de eeuw een aantal belangrijke wegen samen. Hier was een 'verkeersplein' uit de 17e eeuw met een vermoedelijke oppervlakte van één hectare. Voor de wandelaar zijn in dit gebied aanzetten en restanten van die wegen in het bos met enige fantasie terug te vinden. Bestudeer ook de recente stafkaart voor dit oude wegennet. Een belangrijke was "de Weg naer Utrecht", vroeger "Heerwech" of "Openen wech", of later " Schelmseweg". Nu heet deze weg " Oude Kloosterweg", maar heeft nog hetzelfde tracé eeuwenlang op dezelfde plaats op de Wolfhezerheide.
Route:
Loop over de asfalt weg richting de parkeerplaats.
Loop door tot je rechts van de weg een weiland met ziet liggen.
De Laagen Enck
Op deze weide is 's avonds tegen de schemering geregeld wild te zien, bijzonder is dat er soms een zwarte ree staat.
Dit perceel blijkt al vele jaren als landbouwgrond. Al op de kaart van Klinkenberg uit 1756 ligt het "uitgespaard" in bossen. Toen was het nog niet door een asfaltweg (Wolfhezerweg) doorsneden. Bij bestudering van oude kaarten is dit open gebied een herkenningspunt. Het landschap verandert, maar deze plek is door de eeuwen gelijk van vorm gebleven. Dat is wel heel bijzonder.
Route:
Loop richting de inrit van de parkeerplaats en loop door tot je op het fietspad van de grote weg staat.
Sla hier rechts af en loop ongeveer 10 meter door over het fietspad en sla meteen nog eens rechts af een bospaadje in dat rechts van het fietspad het bos inloopt.
Volg het paadje langs de rand van het weiland tot je bij de hoek van het weiland op een splitsing van bospaadjes staat.
Bosrand
Let hier eens op de overgang tussen het bos en het weiland. Er zijn uitgegroeide eikenbomen,
met een ondergroei van typische akkerrand soorten zoals Meidoorn, Lijsterbes en Vlierstruiken.
In de schemeruren is hier vaak wild te zien. Reeën komen dan uit de dekking van het bos en grazen op de akker.
Route:
Sla op de splitsing links af het bos in en loop door tot volg het pad.
Loop het pad bovenlangs de droge beek.
Ingegraven beeklopen
Om water in de beken te houden werd de beekloop steeds verder uitgediept.
Dit water was nodig voor de papiermolens die een eind stroomafwaarts stonden.
Let eens op het Dubbelloof dat hier overal op de steile verticale kanten voorkomt, een bijzonder varentje.
In het voorjaar zijn er hele plekken met bladvormige levermossen: Pellia, die massaal kapsels dragen.
Route:
Vervolg het pad met de beek aan de linker hand.
Rechtdoor bij het pad van links van over een bruggetje.
Nog een stukje doorlopen tot je op een splitsing met een pad van rechts uitkomt. Hier staat ook een bankje. Blijf op deze splitsing het pad langs de beek volgen. Op het stuk tot waar het paadje opnieuw de beek oversteekt kun je de grote Wodanseiken (levend en dood) zien staan.
De Wodanseiken
Een uniek monument voor Nederland. Hier zie je de oudste in het bos groeiende eiken.
Aan de vorm van de bomen kun je zien dat ze in het vrije veld hebben gestaan. Ze zijn prachtig vertakt.
Eiken kunnen slecht tegen een verandering van hun directe wortelmilieu, zoals een waterstandsverlaging. Sinds de aanleg van de A50 is een aantal bomen ingestort.
Route:
Loop verder over het paadje langs de beek.
Sla links af bij het bruggetje en meteen na het bruggetje weer rechts af.
Loop door tot je bij een kruising van brede bospaden staat (rechts tussen het groen verscholen staat een boerderij annex woonhuis).
Schaapsdrift heide
De Wolfhezerheide werd tot in het begin van de vorige eeuw begraasd met een kudde schapen.
Overdag zwierf de schaapherder met zijn kudde over de heide.
's Avonds bracht hij de schapen via de schaapsdrift weer naar de schaapskooi.
In deze schaapskooi werden heideplaggen, stro of strooisel uit het bos gestrooid.
's Nachts deed het vee haar behoefte. De mest werd opgepot, we noemen dit een potstal. De hoeveelheid mest die beschikbaar kwam,
bepaalde hoeveel akkergrond de boer kon bewerken. In het voorjaar werd al deze mest over de akkers verdeeld.
De arme zandgronden werden zo een beetje vruchtbaar. Men kon Boekweit en Aardappels verbouwen.
Route:
Loop naar 'Het Kousenhuisje'.
Het Kousenhuisje
Sinds mensenheugenis heeft hier - in het dal met de Wodanseiken - een boerderij gestaan.
Begin 20ste eeuw kreeg de boerderij de bijnaam 'Het Kousenhuisje'.
De vrouw des huizes waste de zwarte wollen kousen van de patiënten van de psychiatrische inrichting
in Wolfheze. Na het wassen in de beek werden de kousen op stokken bij de boerderij gedroogd.
Dit was een fraai gezicht!
Helaas brandde de historische boerderij eind jaren '80 af. In de nieuwbouw is nu Vereniging Natuurmonumenten gehuisvest.
Route:
Vervolg de asfaltweg.
Weilanden Kousenhuisje
Op deze weide en de omringende heidevelden kun je Blaarkoppen tegenkomen. De Blaarkop 'in jacquet' is een Oudhollands runderras: zwart, met een witte kop, buik en sokjes en rond de ogen hebben ze een witte 'blaar'. Dit oorspronkelijke ras geschikt voor zowel melk- als vleesproductie. Deze Blaarkoppen zijn voor de vleesproductie. Eigenaar is biologische boerderij Veld en Beek, die de terreinen van Natuurmonumenten met hun koeien begrazen.
De Blaarkop valt onder de zeldzame huisdierrassen. Er zijn nog slechts weinig (ongeveer 1000) raszuivere dieren over.
Route:
Vervolg de asfaltweg (hier liggen soms hazelwormen te zonnen).
Bosrand Kousenhuisje
De bosrand die het weiland begrensd staat vol met stekelige struiken, zoals Meidoorn, Roos en Sleedoorn. Deze dichte struwelen voorkomen dat het wild op de bloemrijke akker graast. De gele bloemen in de zomer zijn Jacobskruiskruid. Het is een giftige plant voor het vee en bloeit in Nederland massaal bloeit op verlaten akkers. Jacobskruiskruid is ook een belangrijke bron van nectar en stuifmeel. Een 150 insectensoorten vinder erop hun dagelijkse voedsel. Het zijn vooral veel Bijen, Zweefvliegen en Vlinders.
Let eens op het aantal verschillende insecten, zoals Honingbijen hier deze gele bloemen op een warme dag bezoekt. Vaak zie je ook veel Vlinders op deze waardplant.
Route:
Vervolg de asfaltweg tot een driesprong met een zandpad.
Kapelheuvel Oud Wolfheze
In de 11de eeuw stond op de heuvel die tussen de weg en de snelweg ligt een kapel van ongeveer 21 bij 8 meter. De tufsteen fundamenten die in de grond zijn gevonden
zijn kenmerkend voor de Middeleeuwen. Lange tijd was deze kapel de enige voor de wijde omgeving, zoals voor de inwoners
uit Doorwerth en Heelsum. De kapelheuvel was het centrum van kerspel Wolfheze.
Kerspel is een oud woord voor 'parochie' of kerkgemeenschap. Kerspel Wolfheze maakte deel uit van bisdom Utrecht. Op
een kaart uit 1553 staat de kapel afgebeeld, met ernaast 1 boerderij en in de wijdere omgeving nog enkele boerderijen.
Route:
Neem in de bocht van de asfaltweg het zandpad in westelijke richting.
Loop een flink eind door, eerst langs bomen, dan over de heide.
Loop door tot er van rechts een aantal paadjes vanaf het ecoduct komen.
Vergrassing heide
Door de intensieve veeteelt komt er tegenwoordig veel nitraat in het milieu. Nitraat is een meststof. Door de regen komt dit op de Heide neer. Omdat hier geen schaapskudde meer is, verarmt de Heide niet verder. Hierdoor krijgen grassen, die profiteren van de overmaat nitraat een kans. Als je niets zou doen verandert de heide in 10 jaar in gras en bos. Om dit te voorkomen plagt Natuurmonumenten de heide. Koeien zorgen ervoor dat het landschap open blijft en niet dichtgroeit met bomen.
Route:
Loop door over de heide in westelijke richting, dit is met het ecoduct aan je rechter hand.
Stop bij een T-splitsing met een pad naar links het bos in (er ligt een steen met een blauwe driehoek).
Rondeel Wolfheze
Als je het graspaadje - zie blauwe driehoek op de steen - inloopt het bos in zie je een verhoging.
De afmetingen zijn 23 bij 30 meter, op de hoeken zijn ronde uitstulpingen alsof er torens hebben gestaan.
Hier lag het kasteel 'Het Hof van Wolfheze'. Over dit kasteel en haar bewoning is vrijwel niets bekend.
Na vertrek van de Spanjaarden omstreeks 1600 stond nog maar één van de vier hoektorens overeind.
Op een kaart uit 1616 staat bij deze toren de naam "Stratius Rondeel". Van Straaten (Stratius)
was de eigenaar van dit mysterieuze bouwwerk. Ook op een kaart van 1553 staat het rondeel afgebeeld.
Het veldpracticum archeologie van VU in Amsterdam doet hier jaarlijks in juni veldwerk.
Route:
Vervolg het pad.
Loop door tot er een pad van rechts komt.
Ontstaan heidevelden
Heidevelden worden door veel mensen toch nog vaak gezien als puur natuur. Ze worden echter door intensieve begrazing met schapen door de mens in stand gehouden. het zijn dus cultuurlandschappen op de hoge zandgronden van de Veluwe. Schapen graasden overdag met de herder de heide kaal. 's Nachts in de schaapskooi lieten de schapen hun uitwerpselen achter. Met dit beheer verarmde de heide door de jaren heen. De mest uit de potstal werd gebruikt op de akker. Zo ontstonden de vruchtbare esgronden in de buurt van de dorpen.
Route:
Loop door tot bij de dubbele aarden wal met greppel ertussen.
Versterkte wal
Oude houtwal om de akkers van de nederzetting Oud Wolfheze te
versterken. Of deel van de wal rondom de nederzetting zelf. De weg waar je over loopt heet de Schelmseweg of Oude Heerwech.
In het verleden werden de schelmen vanuit Wageningen en omstreken naar het gerecht en
wellicht de galg in Arnhem vervoerd. De huidige Schelmseweg tussen Oosterbeek en Arnhem maakte deel uit van de route.
Route:
Loop door tot je aan de linkerzijde een grote grafheuvel ziet.
Grafheuvels Wolfhezerheide
Er liggen verschillende grafheuvels op de Wolfhezerheide.
Het zijn de ronde heuvels in het terrein. Als je om je heen kijkt kun je er vanaf hier in ieder geval drie zien. De grafheuvel in de verte met de eenzame berk erbovenop heet koningsheuvel.
Hierin werden mensen in de prehistorie begraven. Soms is het voor één persoon, soms liggen meerdere personen in één grafheuvel.
Afhankelijk van de periode werd de as ook wel in een urm bijgezet. In de grafheuvels liggen geen schatten, gouden sieraden en zwaarden.
Route:
Loop vanaf de grafheuvels verder tot je bij de bosrand bent en rechts een bankje ziet.
Bankje Wolfhezerheide
Op de Wolfhezerheide kun je Blaarkoppen - een Oudhollands runderras - tegenkomen. Blaarkoppen kunnen er goed
tegen om het hele jaar buiten te lopen. Ze scharrelen op de heide hun eigen kostje bij elkaar. Zo hebben ze als grote
grazers een goed leven, dragen ze bij aan het natuurbeheer van Natuurmonumenten.
Deze blaarkoppen zijn van biologische boerderij Veld en Beek op de Noordberg en zorgen voor een lekker stukje vlees.
Route:
Vervolg het pad tot bij het hek van het weiland.
Zicht op de A50
In de herfst, winter en het voorjaar heb je vanaf dit punt zicht op de A50 en de landerijen van de Kabeljauw. In het bos zijn de sporen van oude wegen nog te zien, in de akker zijn ze door het ploegen verdwenen.
Route:
Sla bij de haaks bocht links af en volg het pad langs het weiland tot de vlonder over het droge beekdal.
Bovenloop van de beek
Het bruggetje in het pad ligt over de bovenloop van de Heelsumsebeek. Via een bovenloop werd water hoger in het dal aangevoerd om met het verval machines aan te drijven. Door de stoommachine zijn ze overbodig geworden; deze bovenloop ligt dan ook droog.
Het verloop van de beek is nog aan de bomenrij en de greppel in het landschap te herkennen. Deze beek met een behoorlijk verval zorgde voor 'groene' stroom, waterenergie voor de aandrijving van de 28 molens in dit stroomdal.
Verderop in de akker is de beekloop door de bewerking van de boer helaas zelfs helemaal verdwenen.
Route:
Loop door tot de poel aan je linker hand.
Poel Wolfhezerbeek
Bij deze poel kun je goed zien hoe prachtig schoon het water van de Wolfhezerbeek is.
Soms zie je enige visjes wegschieten. Ook zie op het water insecten lopen: de schrijvertjes.
Route:
Steek de beek over bij de brede brug.
Loop door tot aan het klaphek in het weiland.
Doorwerthse heide
Op de Westpunt van de Doorwerthse heide was er van oudsher een doorwaadbare
plaats in de Heelsumse en Wolfhezerbeek. De doorgaande weg voor postkoetsen en vrachtvervoer met paard en wagen of ossenkar
ging vanaf Ede hierlangs en via de Dalweg naar Heveadorp aan de Rijnoever. Bij Heveadorp is de helling vanaf de stuwwal
door de Seelbeek uitgesleten en zo begaanbaar voor verkeer.
Op oude kaarten zijn deze handelswegen (Hessenwegen) ingetekend. Ook op luchtfoto's zijn deze karrensporen vaak nog duidelijk te zien.
Route:
Ga door het hek en loop langs de rand van het beekdal.
Meanderende beek
Geniet tijdens uw wandeling van de meanderende beek, die zo dromerig tussen de weilanden doorstroom.
Houtwallen met Elzen markeren de zeer natte plekken. De Stichting Sprengen en beken en het Waterschap Vallei en Eem (www.wve.nl) hebben met groep vrijwilligers de laatste jaren
veel verbetering bij de Renkumse beken bereikt. Veel sprengen kregen de laatste jaren weer water.
Route:
Ga door het klaphek
Boerderij de Kabeljauw
Bij de boerderij "de Kabeljauw" lagen eens twee papiermolens tegenover elkaar, beide hadden hun waterrad op deze Papiermolenbeek. Helaas zijn er geen restanten van deze papiermolens meer te vinden. De boerderij de Kabeljauw is gebouwd op de fundering van de noordelijke papiermolen. De naam komt van een lompenhandelaar uit
Dordrecht, die de bouw van beide molens financierde om op die wijze lompen te kunnen verwerken tot papier. Pas later werd cellulose uit hout gebruikt om er papier van te maken.
Al lange tijd wordt door de eigenaren het boerenbedrijf uitgeoefend. Werd er vroeger veel met hand gedaan, zoals het maaien van het gras in het natte beekdal, nu wordt er gewerkt met machines. Het werk op het land is minder zwaar geworden in de loop van de jaren.
Route:
Volg het brede zandpad met de beek rechts.
Loop door tot de splitsing met een pad over de beek.
Boerderij Kievitshoeve
Boerderij Kievitshoeve behoort tot die bedrijven die in het beekdal en de omliggende gronden actief een bedrijf voeren.
Men houdt voornamelijk koeien en jong vee. De maïsvelden zijn er om de mestoverschotten
te benutten om kuilvoer voor de winterperiode voor de koeien te produceren.
Route:
Volg het pad met de beek rechts.
Landgoed De Kamp
Verplaatste restanten van het in het in de oorlog afgebrande hotel aan de
Utrechtseweg bij de kruising bij Kievitsdel. Of zijn dit restanten van een bankje?
Route:
Volg het pad langs de beek, met de beek rechts.
Loop door tot de beek een meander naar rechts maakt.
Uitzicht beekdal
Uitzicht over het Heelsumsebeekdal en een hoeve.
Uitzicht op het huis van het particulier landgoed De Kamp in de verte.
Bloei van de Meidoorns en Dotterbloemen in het voorjaar.
In de nazomer en herfst veel bessen die vogels aantrekken.
Route:
Loop door tot de vistrappen in de beek.
Vistrappen in de beek
Vistrappen in de beek. Op deze manier kan vis vanuit de Rijn
een heel eind stroomopwaarts komen. Omdat op deze manier zuurstof in het water komt is dit goed voor het leefmilieu in
de beek.
Route:
Loop door tot het pad met het hek.
Huis op de hoek
Huis op de hoek met karakteristieke rieten kap heet Opheem. Het is evenals de gebouwen op Landgoed de Kamp gebouwd in de Zuid-Veluwse Landhuis Stijl. Nu gerenoveerd.
Route:
Loop door het hek heen.
Vervolg het pad tot de T-splitsing bij de ingang van de papierfabriek.
Papierfabriek Schut
Bij de ingang van papierfabriek Schut staat achter het hek de oude kollergang, maalstenen voor het malen van houtvezels, de grondstof voor papier. De zware stenen maalden in vroeger jaren de grondstof voor het papier, eerst lompen, later hout. Papierfabriek Schut is in 1618 gestart als een van de vele kleine papierfabrieken op de Veluwe. In deze regio waren na verloop van tijd een 170 kleine papiermolens. Nu is Schut de enige overgebleven producent van speciale papiersoorten. De fabriek produceert tegenwoordig ca. 3000 ton papier per jaar.
Route:
Loop door tot volgende de T-splitsing bij het viaduct van de snelweg A50.
Viaduct A50
Brug over de Heelsumsebeek bij De Kamp. Te zien is dat de
beekloop verlegd is met de aanleg van de snelweg. Hoewel de beek erg klein is,
is een dergelijke technische ingreep wel nodig. Doordat de beek gevuld wordt met
kwelwater voer deze beek winter en zomer water. De temperatuur van het water ligt altijd bij ongeveer 8 graden.
De beestjes kunnen zo ook de barrière van de snelweg passeren.
Route:
Volg het fietspad onder het viaduct van de A50 door.
Steek de kruising over en loop door tot bij het fietspad.
Kruispunt Heelsum
Op dit kruispunt komen verschillende wandelroutes samen, zodoende moet er een informatiepunt zijn. Ons viel op dat Civiel Ingenieurs soms plannen maken die door de overheid niet helemaal uitgevoerd worden. Aan de grootte van de wegen en het ruime kruispunt is te zien dat men ooit rekening heeft gehouden met een verbinding vanaf de Utrechtseweg naar Wolfheze langs de Veentjesbrug en over de Doorwerthse heide.
De aanleg van de A50 heeft deze plannen doorkruist. Nu er ook een ecoduct gebouwd is, is er geen plaats meer voor deze vroeger geplande verbinding.
Route:
Loop een stukje langs de Utrechtseweg tot je voor het Airborne monument staat.
Airborne Monument Heelsum
Elk dorp van de gemeente Renkum heeft een of meer eigen Airborne monumenten, zo ook Heelsum.
Dit stuk geschut wat in de gliders uit Engeland mee werd gedropt en de gestileerde parachutist zijn een
herinnering aan de Airborne (luchtlanding) van duizenden manschappen en materiaal in september 1944.
De troepen werden aan de andere zijde van de Rijn gedropt om aan de Noordzijde de verovering van de
Rijnbrug bij Arnhem te ondersteunen. Deze Airborne divisie was een cruciaal onderdeel van de Operatie Market Garden.
Route:
Steek de Utrechtseweg over.
Neem het weggetje aan de overkant tussen de huizen door (Utrechtseweg 36 t/m 46).
Loop door tot je midden tussen de volkstuintjes staat.
Volkstuintjes Heelsum
Mensen hebben altijd graag hun eigen groentes verbouwd. Vaak kan dat niet meer direct bij je eigen huis. Je kunt een volkstuintje huren.
Niets is er leuker dan om met kinderen Boontjes en Aardappels te poten in het voorjaar en die na een goede verzorging in de zomer samen te oogsten. Het complex heeft veel verschillende volkstuintjes ieder voor zich maakt er zijn eigen tuintje van. In het najaar worden hier Dahlia's en Gladiolen verkocht.
Route:
Loop verder over het pad tussen de volkstuinen door.
Knotwilgen langs de beek
Langs beken groeien vaak Knotwilgen. Wilgen houden van deze vochtige gronden. Vaak markeren ze de beekloop. Door het regelmatig afsnijden van de jonge 3 jarige takken ontstaat de knotvorm. Die is dus door de mens gemaakt.
De buigzame jonge takken worden gebruikt voor het vlechten van manden. De wilgentenen zijn nu voor het grootste deel vervangen door plastic. Tegenwoordig onderhouden vrijwilligers van het IVN de wilgen, zodat ze beeldbepalend blijven in het beekdal. Nog steeds mensenwerk dus.
Dit karakteristieke Hollandse bekenlandschap heeft schilders al jaren geïnspireerd.
Tegenwoordig nemen nog weinig personen de tijd hun impressie van het landschap op papier of linnen vast te leggen. Je digitale camera lijkt voorgoed jouw gereedschap jouw impressie van dit landschap vast te leggen.
Route:
Vervolg het pad.
Uitzicht beekdal
Het uitzicht over de weide met Knotwilgen langs de beek en het hek aan de overkant doet denken aan de schilderijen van de Oosterbeekse school. Het heeft de stilte en de sfeer van de vorige eeuw.
In de namiddagzon worden de witte huizen aan de overkant prachtig aangestraald.
De witte huizen aan de overzijde waren vroeger een bakkerswinkel en een kruidenier of een melkwinkel. Rondom de Koninginnelaan en de Kastanjelaan was vroeger het centrum van Heelsum.
Route:
Loop door tot het einde van het grindpad (Aan de beek).
Transformatorhuis Heelsum
Hier op dit knooppunt komen verschillende wandelroutes samen. Er is weinig te zien, behalve een transformatorhuis verscholen achter de taxus. Stroom wordt getransporteerd met een hoge spanning. In de wijk is het nodig om deze spanning naar beneden toe te verlagen. Daarvoor zijn transformatoren nodig. De transformatoren worden ondergebracht in dit soort gebouwen. Soms gewoon zoals dit type, soms bijzonder vormgegeven zoals het transformatorhuis te Doorwerth. Er is een website waarin je de variatie ervan in Nederland kunt bekijken.
Route:
Neem vanaf het transformatorhuis de asfaltweg (Kerkweg) in de richting van de weilanden en het kerkje.
Loop door tot de brug.
Brug Heelsums Beekdal
Het uitzicht is hier prachtig vooral bij hoogwater.
In dit dal hebben vanaf begin 1600 een aantal papiermolens gestaan. De molens werden aangedreven met het stromende
water van de Heelsumsebeek.
Buurtschap Heelsum is vanouds de belangrijkste nederzetting geweest in Heerlijkheid Doorwerth.
Er was landbouw, veeteelt en industrie, zoals de papiermolens.
De heren van kasteel kregen 'tienden van de opbrengsten' en ontvingen belasting voor het gebruik van de grond en het water van de papiermakers. Zo hadden zij inkomsten, waarmee zij hun bezittingen konden veiligstellen.
Bij de pacht hoorde de verplichting de bovenloop van de beek schoon te houden.
Route:
Loop door tot onderaan de trap bij de kerk.
Voormalige lagere school Doorwerth
Nu is hier het verenigingsgebouw van de Nederlands Hervormde kerk op de heuvel. Het wordt gebruikt voor condoleances, vergaderingen en feesten. Vroeger was hier de lagere school 'Rehoboth' van Doorwerth. Rehoboth betekent: Hier heeft God ruimte gemaakt.
Naast de kerk op de heuvel liggen verschillende grafstenen van onderwijzers. In de muur is de eerste steen te zien, in 1883 gelegd door Ph. F.A.J. Baron van Brakell, kasteelheer en burgemeester van Doorwerth.
Het gedenkteken op de driehoek kreeg burgemeester Ph. F.A.J. Baron van Brakell bij zijn 7e herbenoeming en laatste termijn van de burgers van Doorwerth. Hij was 43 jaar burgemeester (1856-1898).
Route:
Loop de trap de heuvel op naar de kerk.
Oude Kerk Heelsum
Vele bewoners van kasteel Doorwerth gingen hier naar de kerk. Tegen de zuidmuur zijn de gedenkstenen van de familie van Brakell te zien.
Baron van Brakell was kasteelheer op Doorwerth van 1837 tot 1853.
Bij de ingang van de begraafplaats staat op de zuilen: begraafplaats Doorwerth. Buurtschap Heelsum hoorde destijds
bij heerlijkheid Doorwerth - van het kasteel - en later bij gemeente Doorwerth. In 1923 werd gemeente Doorwerth onderdeel van de gemeente Renkum.
Het kerkje is gebouwd in de jaren 1517/1519.
Route:
Sla bovenaan rechts af op de brink met knotlinden.
De Vosheuvel
In 1923 werd de gemeente Doorwerth opgeheven en bij de gemeente Renkum gevoegd. Dit gebouw met de naam De Vosheuvel was tot 1912 het Doorwerthse gemeentehuis. Tussen 1912 tot 1923 deed het gebouw op Koninginnelaan nummer 20 dienst als gemeentehuis.
In 1969 is De Vosheuvel, toen nog De Vosdal, aangekocht door de Nederlands Hervormde kerk en in 1972 omgebouwd tot jeugdhonk. Door een prijsvraag gaf de jeugd het gebouw de naam Vosheuvel.
Op de parkeerplaats onder de linden liggen een aantal graven van de bewoners van kasteel Doorwerth en enkele bekende Renkumers.
Route:
Loop de heuvel af tot op de driesprong.
Koninginnelaan richting Kasteel.
Je staat hier bij het restant van de oude beukenlaan, die de verbindingsweg vormde
vanuit het Kasteel Doorwerth naar de hier gelegen Oude kerk van Heelsum en Oud-Doorwerth.
Sinds de aanleg van de A50 in 1972 is deze historische verbinding met de W.A. Scholtenlaan en het kasteel helaas verbroken.
De beukenlaan (Koninginnelaan) kwam voor de aanleg van de A50 even verderop uit op een vijfsprong. Bij de vijfsprong kwamen de 1. Doorwerthsestraat, 2. Koninginnelaan, 3. W.A. Schotenlaan, 3. Schaapsdrift en 5. de weg naar de Boersberg bij elkaar.
Route:
Ga rechts af.
Sla links af op de splitsing en loop door het tunneltje.
Sla rechts af.
Sla links af, de smalle asfaltweg omhoog.
Broekhorst Heelsum
De Broekhorst is de naam van de boerderij gelegen onderaan de Noordberg. Deze kleine parkeerplaats is ernaar vernoemd. De boerderij is nu een hondenopvang en een kinderopvang.
Sinds 2010 heeft boerderij Veld en Beek de boerderij even verderop op de stuwwal in de gebruik genomen en ontwikkelt hier nu een biologisch
landbouwbedrijf. Veld en Beek startte in 1999 met het inscharen van ossen (vleeskoeien) van Blaarkoppen en Lakenvelders in natuurgebieden in de omgeving. En doet dat nu nog steeds.
Op de Noordberg waren in het verleden twee schaapskooien.
Route:
Neem het pad tussen de akker en de bosrand.
Ga door het klaphek.
Houtwal
Hier op de Noordberg krijg je een goede indruk van invloed van de mens op het cultuurlandschap.
Ten behoeve van een boerenbedrijf met zowel landbouw als veeteelt, was het kleinschalig akkerland omgeven door
hout/wildwallen.
Deze houtwallen zijn vermoedelijk de restanten uit de tijd dat op de Noordberg nog schapen op de heide graasden.
Op oude kaarten van het Gelders Archief (internet) liggen hier twee schaapskooien.
Je hoort het hondenpension De Broekhorst, daar tussen die markante (groep?) beuken.
Helaas zijn er op deze helling een aantal omgevallen, doordat de grote grazers (Schotse Hooglanders), de wortels vrij trapten.
Route:
Vervolg het pad langs de bosrand en loop het bos in.
Eikenhakhout
De sfeer in dit bos is sprookjesachtig vanwege de vele meerstammige eiken
Dit is een restant van een oude bosbouw methode voor het winnen van eikenschors.
Elke stomp heeft meerdere stammen of telgen op de stam of stobbe. De telgen worden steeds na 15 tot 20 jaar van de stobbe gezaagd.
De stammen waren goed voor brandhout en de schors (eek) werd in eekmolens vermalen tot looistof - met tannine - voor
de leerlooierijen in bijvoorbeeld de Leerlooierstraat in Arnhem.
Toen begin twintigste eeuw een synthetische looistof werd ontdekt was deze bosbouwcultuur spoedig uit de mode.
Het hakhout werd omgevormd in opgaand bos Slechts een uitloper op de stobbe bleef staan, het zogenaamde spaartelgenbos ontstond.
De oude stompen (soms wel meer dan 200 jaar oud) zijn begroeid met allerlei mossen en korstmossen.
Insecten, zoals het vliegend hert, een zeldzame kever van wel zeven centimeter, vinden er een schuilplaats.
De natuurwaarde van dit hakhout is daarom groot.
Route:
Loop na het klaphek rechtdoor tot bij de picknickbank bij de rivier.
Uitzichtpunt Noordberg
Vanaf dit uitzichtpunt kijk je ver uit over de rivier de Neder-Rijn. Zie je in de omgeving van de picknickbank de eikenhakhout strubben met een prachtige ondergroei van mossen.
Route:
Volg het kleine bospad langs de rand van de stuwwal.
Galg op de Noordberg
De Noordberg is een opvallend scherpe, uitstekende punt. Vroeger werd zo'n punt een 'oord' genoemd. 'Ten Oordberg werd
in spreektaal de Noordberg.
Op oude kaarten (o.a. van 1616 en 1712) komt de naam Oordberg nog voor. Op deze kaarten stond onderaan de heuvel een galg getekend.
Doorwerth was een hoge heerlijkheid tot 1817; waarbij de Heer van Doorwerth als rechter mocht optreden. Hoge heerlijkheden mochten lijfstraffen en zelfs de doodstraf uitspreken.
De galg was vanaf de weg voor reizigers, maar ook vanaf de rivier goed zichtbaar.
Route:
Loop de heuvel af.
Sla bij het klaphek links af.
Loop verder tot op het bruggetje.
Bruggetje Heelsumsebeek
Vanaf deze plek heb je een prachtig uitzicht overzicht over de meanders in de Heelsumsebeek. De beek vormde een natuurlijke begrenzing van de Heerlijkheid Doorwerth.
De oorsprong van de Heelsumsebeek lag ooit bij Terlet, midden op de Veluwe. De beek liep via het Papendal naar Renkum, waar de Wolfhezerbeek zich erbij voegde. De Heelsumsebeek was dus een echte zijrivier van de Rijn.
Het dal is altijd vol bedrijvigheid geweest: er zijn grafheuvels uit de prehistorie, in de Middeleeuwen lag er een klooster en verschillende kastelen(Rondeel Wolfheze, Warnsborn), en vanaf ca. 1550 kwamen er watermolens die zorgden voor industriële bedrijvigheid, in 1735 stonden er 8 papiermolens in het Heelsums Beekdal. De papierindustrie (Parenco en Schut) is er nu nog steeds.
Route:
Loop door tot aan de T-splitsing van wegen.
Jufferswaard Renkum
De waterplassen in de Jufferswaard zijn ontstaan doordat de klei is afgegraven om er stenen van te bakken in de
steenfabrieken in de omgeving.
Deze waterplassen dreigden te verdrogen. In 2005 heeft Staatsbosbeheer een duiker in de dijk
tussen dit water en de Heelsumsebeek aangelegd. Nu worden ze gevoed met water uit die beek.
Sindsdien is het aantal broedvogels aanzienlijk toegenomen, waaronder de Zomertaling, de Kleine Plevier,
het Porceleinhoen, de Lepelaar. 's Winters zie je hier massa's ganzen en 's zomers baden de koeien in het koele water.
Route:
Volg het pad over het dijkje langs de Heelsumsebeek.
Loop door tot je op de hoek met de zomerdijk bij de Rijnoever bent.
Vistrap Heelsumsebeek
Vanwege de vele Zalm die vroeger in de Heelsumsebeek zwom, heeft Baron Van Brakell hier in de 19e eeuw een
vishek geplaatst. De zalm die de Heelsumsebeek opzwom werd zo gevangen. De Baron verdeelde de vis onder zijn
medeburgers. Er was heel veel vis in de Rijn. Vooral zalm. Dienstmeisjes hadden in hun arbeidsovereenkomst
staan dat de Vrouw des Huizes hen niet vaker dan drie keer per week zalm mocht voorzetten.
Route:
Volg het pad over de zomerdijk langs de Rijnoever tot de driesprong bij de hoek van de waterplas.
Zwanentrio Jufferswaard
Het eiland is favoriet bij zwanen om te broeden. In de winter van 2006-2007 vloog er een zwarte zwaan binnen en daarmee veranderde het leven van het koppel witte knobbelzwanen drastisch.
De zwarte zwaan wilde partner worden. Een geduchte strijd van 3 jaar volgde. In 2007 verstoorde de zwarte zwaan de nesten van het witte paar, zodat er geen jongen kwamen. In 2008 verschalkte een vos minstens één jong van een nest van vijf.
Sinds 2011 is het een zwart-wit zwanentrio, waarbij de zwarte zwaan de vader is van 3 (2011) en van 5 (2012)jongen. In 2013 verdronk het nest bij hoog water begin juni.
Al in de periode van Tsjaikovski spraken zwanen tot de verbeelding, tegenwoordig vind je hun verhaal op internet via dit blog: zwanen-epos.
Route:
Loop verder over de zomerdijk richting schoorsteen.
Steenfabriek Renkum
Ruïnes van de steenfabrieken (vlamoven, veldoven en bijgebouwen). Als je goed op de grond kijkt,
zie je nog een smalspoor liggen. Met wagentjes werd de klei vanuit de uiterwaard, naar de droogbanen en vervolgens naar de ovens gebracht. Een paard trok die wagentjes en later was dat een stoomlocomotief.
Veel dorpelingen vonden hier werk, ook vrouwen en kinderen. Het werk was zwaar en ze maakten
lange dagen. Gelukkig is de kinderarbeid sinds 1889 verboden.
Deze steenfabriek werd in 1874 gebouwd en ook in 1944 verwoest.
Aan de overkant van de Rijn is nog een steenfabriek in bedrijf, evenals bij Kasteel Doorwerth.
Wil je wel eens in zo'n karretje rijden? Dat kan aan de overkant in Heteren, bij de Gelderse Smalspoor Stichting.
Route:
Loop door tot aan een driesprong.
Uitzicht over de Neder-Rijn
Op de Neder-Rijn vaart heel wat minder beroepsvaart dan op de Waal.
De binnenvaart noemt de Neder-Rijn gekscherend het fietspad van de Waal.
Op de Neder-Rijn moet je schip minstens drie keer "geschut" worden, hier bij Driel, Amerongen en Hagenstein.
Toch passeren hier 13.500 kleine rijnaken en wel 6.500 boten van de pleziervaart.
Afhankelijk van de grootte van het schip vervoert het een lading van zo'n 14 tot 120 vrachtwagens.
Op de Waal zijn de schepen veel groter; die kunnen een lading van 400 vrachtwagens vervoeren.
De binnenvaart is een relatief milieuvriendelijke en veilige manier van transport.
Opvallend zijn de grote hoeveelheid zoetwaterschelpen op de strandjes hier langs de Rijn.
Route:
Loop over de Melkdam richting het dorp tot de lange kleibult rechts.
Waterzuivering en biomassa installatie
Je kijkt hier op de afvalwaterzuivering van papierfabriek Parenco en op de achtergrond de biomassa installatie. Het afvalwater uit het productieproces 'Van oud naar nieuw papier.' wordt maximaal benut. Door afvalwaterslib en slib dat ontstaat door het ontinkten van oud papier te verbranden maakt Parenco stoom. Die stoom wordt gebruikt om elektriciteit en warmte mee op te wekken. Bij het proces om van natte pulp droog papier te maken is veel warmte nodig.
Route:
Loop de Jufferswaard uit over de Melkdam richting het dorp Renkum.
Steek bij de verkeerslichten de provinciale weg over.
Sla in de bocht van de weg links af.
Na ongeveer 50 meter sta je voor de kerk.
Katholieke kerk Renkum
Het 14e-eeuwse beeld van Maria van Renkum heeft in deze kerk een ereplaats.
Renkum is één van de oudste en grootste Mariabedevaartplaatsen in Nederland boven de grote rivieren.
Het beeld heeft een grote aantrekkingskracht voor veel mensen.
Veel zoekende en lijdende mensen vinden bij "Maria van Toevlucht" rust, troost en nieuwe levensenergie.
In de kapel te Renkum- Redinchem werd rond 1380 werd dit beeld al vereerd.
In 1405 werd er een vrouwenklooster van de Moderne Devotie gesticht.
Tijdens de Reformatie - ca. 1580 - werd het beeld in Utrecht bij de Bisschop in veiligheid gebracht.
Op 6 mei 1928 kon het, na bijna 350 jaar ballingschap, weer feestelijk ingehaald worden.
Sindsdien komen pelgrims naar Maria van Renkum.
Op de laatste dinsdag van mei vindt de jaarlijkse Mariabedevaart plaats.
Route:
Volg de weg in westelijke richting (richting het dorpscentrum).
Neem op de Y-splitsing de meest rechter weg (de Europalaan).
Sla vrijwel meteen weer rechts af de Don Boscoweg in.
Volg de Don Boscoweg met een haakse bocht naar links.
Loop door tot je bij de ingang van de basisschool (rechts) bent.
Don Bosco School
Rooms Katholieke basisschool Don Bosco is te vinden aan de gelijknamige weg. Op de Don Bosco school wordt lesgegeven volgens de uitgangspunten van het TOM systeem waarbij kinderen zoveel mogelijk onderwijs op maat krijgen. De school is vernoemd naar de Italiaanse priester Johannes Bosco.
In zijn parochie in Milaan (in de jaren '70 en '80 van de 19de eeuw) waren veel zwerfkinderen. Hij trok zich hun lot aan en stichtte opvanghuizen. Hij gaf de jongeren een toekomst door ze te helpen bij een opleiding en het vinden van werk. Bijzonder aan hem was dat hij uitging van positief benaderen in plaats van straffen.
Hij startte een beweging die nu nog wereldwijd actief is.
Route:
Loop verder over de Don Boscoweg tot je bij een kruising aankomt en kijk links van de weg.
Oude Acacia
Een paar meter na het begin van de Don Bosco weg staat in de tuin van een woonhuis een oude acacia. Vereniging Vijf Dorpen in 't Groen heeft ervoor gezorgd dat deze boom op de lijst met monumentale bomen van de gemeente Renkum is geplaatst.
